Po przedwczesnej śmierci ojca Mikołaj Kopernik i jego brat trafili pod opiekę wuja Łukasza Watzenrodego, brata ich matki Barbary. Kiedy Watzenrode został w 1489 roku biskupem Warmii, pomyślał o wygodnych posadach dla swoich siostrzeńców w kapitule katedralnej we Fromborku. I to właśnie Warmia, a nie żadna inna kraina, może dziś cieszyć się z pamiątek, jakie pozostały po astronomie, kanoniku warmińskim Mikołaju Koperniku. Urząd ten sprawował w latach 1516–1519 i 1520–1521.
Kopernik odbywał swoje podróże administratorskie na terenie dwóch komornictw (olsztyńskiego i melzackiego) przypisanych kapitule przy podziale wewnętrznym dominium warmińskiego, dokonanym w XIV wieku. Trzecie kapitulne komornictwo, czyli fromborskie, nie było terenem pracy kanonika administratora. Komornictwo to mieściło alodia kanonickie, prywatne majątki kanoników, przypisane doń zgodnie ze statutami warmińskiej kapituły katedralnej.
Zdecydowaną większość podróży w 1519 roku Kopernik odbył po terenie komornictwa olsztyńskiego. W swoich Locationes sporządził pod tym rokiem 16 wpisów. Na komornictwo melzackie przypadają w tym czasie jedynie trzy wpisy, sporządzone podczas jednego wyjazdu administratorskiego z Olsztyna.
Czytając czasem, że Mikołaj Kopernik lokował wieś, można odnieść wrażenie, że był on zasadźcą jakiejś miejscowości. Nic bardziej mylnego. Mikołaj Kopernik nie był założycielem żadnej wsi na Warmii. Lokacja w tym przypadku dotyczyła pojedynczego gospodarstwa, i to również nie zakładania go, ale ponownego zagospodarowania. Kanonik administrator dóbr kapitulnych sam nie zajmował się poszukiwaniem następcy na opuszczone czy osierocone gospodarstwo. W jego imieniu pracę tę wykonywał sołtys, do którego mogli się zgłaszać chętni, a wyniki starań potwierdzał administrator, dokładając od siebie ewentualne zapomogi, pożyczki, okresy wolnizny itp. Wizyty Kopernika (i innych administratorów) w danej wsi miały więc na celu jedynie potwierdzenie powtórnego zasiedlenia gospodarstwa przez pojedynczego chłopa czy też chłopską rodzinę.
Lokacje Mikołaja Kopernika zostały naukowo opracowane i wydane. Jednak trzeba było czekać do 2011 roku na ich upamiętnienie w terenie. Dzięki multimedialnemu projektowi promocyjnemu „Kopernik Warmiakiem”, realizowanemu przez starostwo powiatowe w Olsztynie, udało się wystawić we wszystkich wsiach odwiedzanych przez Kopernika jednolite graficznie tablice, informujące o jego wizytach administratorskich. Tablice te stały się często najważniejszymi atrakcjami turystycznymi warmińskich wsi, nie wszędzie bowiem historia była łaskawa pozostawić jakieś wybitne zabytki.
Zwarta lokalizacja wsi „kopernikowskich” wokół Olsztyna i Pieniężna oraz względnie niewielkie odległości pomiędzy najbliższymi sąsiadami stwarzają szansę stworzenia nowej oferty turystycznej. W przyszłości miejscowości w obu dawnych komornictwach mógłby połączyć szlak rowerowy śladami podróży Kopernika, który zapewniłby zwiększenie ruchu turystycznego na tym terenie, jak to miało miejsce choćby po otwarciu Wschodniego Szlaku Rowerowego Green Velo.
Kilka „kopernikowskich” miejscowości, które warto odwiedzićMikołaj Kopernik w 1519 roku najczęściej odwiedzał Dywity, o czym świadczą trzy zapisy lokacyjne. We wsi tej, położonej na jednym z łuków morenowych Pojezierza Olsztyńskiego, znajduje się jedna ze znakomitych prac królewieckiego architekta, Fritza Heitmanna. U schyłku XIX wieku przebudował on miejscowy kościół pod wezwaniem Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza, nadając mu jednolity, neogotycki charakter. Cechą rozpoznawalną tego architekta było zamiłowanie do kolumienek z piaskowca, które w nietypowy sposób zostały wmontowane w elewację dywickiego kościoła.Najciekawsze krajoznawczo obiekty Dywit znajdują się na południowym krańcu wsi, przy samej granicy z Olsztynem. Tuż przed wybuchem I wojny światowej powstało tu lądowisko sterowców, potocznie zwanych zeppelinami. Jego głównym punktem była ogromna hala, licząca 180 metrów długości – garaż „latających cygar”. Krótki żywot tej inwestycji zakończyły postanowienia traktatu wersalskiego (1919) dotyczące demilitaryzacji Niemiec. Pozostałości lądowiska w postaci czterech kotew cumowniczych i resztek podkładów torowiska wyeksponowano i zaopatrzono w tablice informacyjne, tworząc ścieżkę historyczno-dydaktyczną przybliżającą historię tego miejsca (2012). Nieopodal ścieżki sterowców przepływa rzeka Wadąg. Przerzucony przez nią most drogowy zajął poczesne miejsce w polskiej kinematografii. W 1967 roku wykorzystano go w serialu „Stawka większa niż życie”. To właśnie z niego stacza się do rzeki mercedes nadradcy Gebhardta, uciekającego z polskiego uzdrowiska Lisko-Zdrój.
Najbardziej znaną w skali kraju miejscowością odwiedzoną przez Kopernika w 1519 roku jest Gietrzwałd. Jednak to nie lokacje Kopernika rozsławiły malowniczo położoną wieś w dolinie Giłwy. Gietrzwałd słynie z kultu maryjnego rozwijającego się od kilkuset lat w tym miejscu. 26 czerwca 1877 roku rozpoczęła się seria 160 objawień maryjnych, jedynych uznanych przez Kościół na terenie dzisiejszej Polski. Miejscowej dziewczynce Justynie Szafryńskiej, a dzień później także Barbarze Samulowskiej, objawiła się na przykościelnym klonie Najświętsza Maryja Panna. W niemieckim podówczas Gietrzwałdzie Matka Boska rozmawiała z dziewczynkami po polsku. Objawienia były niezwykle ważnym wydarzeniem religijnym, ale także spowodowały wzrost zainteresowania polskością wśród Warmiaków. Napływ pielgrzymów przybywających do Gietrzwałdu spowodował rozbudowę niewielkiego wiejskiego kościoła; dzisiejszą formę gietrzwałdzka świątynia uzyskała w 1882 roku. Do cudownego źródełka pobłogosławionego przez Maryję prowadzi grabowa aleja z nowo wstawionymi kapliczkami tajemnic różańcowych (2017). Całość założenia domykają stacje Drogi Krzyżowej z 2007 roku – Kalwaria Warmińska.Warmia to dawna kraina biskupia, trudno się więc dziwić, że jej najwspanialszymi zabytkami są kościoły. Niewątpliwie wyjątkowym wśród nich jest kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Jana Ewangelisty w Sząbruku. Gotycka, XIV-wieczna budowla została w latach 1911–1913 nietypowo rozbudowana przez Fritza Heitmanna. Do średniowiecznego korpusu kościoła od strony południowej dostawiono neogotycką halę. Tym samym orientacja wnętrza kościoła zmieniła się o 90 stopni. Stary kościół sząbrucki jest obecnie właściwie kruchtą świątyni. Na jego ścianach odkryto bardzo cenne gotyckie malowidła, datowane na początek XVI wieku. Wielką chwilę świątynia przeżyła 13 października 1977 roku, kiedy do Sząbruka przybyła na mszę belgijska para królewska – król Baudouin I i królowa Fabiola. Monarchowie, goszcząc w Polsce, zapragnęli odwiedzić Gietrzwałd w stulecie objawień maryjnych. Polskie władze państwowe skutecznie uniemożliwiły tę wizytę, organizując mszę świętą dla pary królewskiej w pobliskim Sząbruku.W otoczeniu kościoła zachował się pomnik upamiętniający poległych z Sząbruka, Naterek i Kręska na frontach I wojny światowej. Sząbrucki pomnik należy do nielicznych tak dobrze zachowanych na terenie Warmii i Mazur.
Klebark Wielki to rodzinna wieś Jana Liszewskiego (1852–1894), autora sztuki Swaty warmińskie oraz pierwszego redaktora naczelnego „Gazety Olsztyńskiej”. Nad wsią góruje wieża XIX-wiecznego kościoła pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego. Od 2002 roku, w ustanowionym sanktuarium, czczona jest relikwia Krzyża Świętego. W samym kościele, obok znakomitych witraży z pracowni Wilhelma Mayra i Josepha Marii Machhausena z Koblencji, najciekawszym zabytkiem jest ława, zwana gdańską, datowana na XVI wiek i przedstawiająca scenę koronacji bliżej nieokreślonego władcy. W otoczeniu kościoła znajdują się grób ks. Pawła Chmielewskiego, zamordowanego przez czerwonoarmistów w styczniu 1945 roku oraz ormiański chaczkar, który podarował Warmii katolikos – patriarcha Kościoła ormiańskiego.Krótki zimowy dzień 10 stycznia 1519 roku kanonikowi administratorowi wypełniła wizyta w pobliskich Naterkach. Dziś wieś ta posiada dwie atrakcje turystyczne. Od wielu lat w Naterkach działa Skansen Maszyn Rolniczych gromadzący maszyny, które służyły rolnikom jeszcze kilkadziesiąt lat temu w pracach zarówno w obejściu, jak i w polu. Unikatowym zabytkiem w skansenie jest kolekcja kieratów, licząca ponad 200 sztuk. Drugą inwestycją przyciągającą do Naterek jest pole golfowe Mazury Golf & Country Club. Pole korzysta z urozmaiconej rzeźby polodowcowej Pojezierza Olsztyńskiego, dzięki czemu uchodzi za jedno z trudniejszych w Polsce.
Chwalęcin słynie z sanktuarium Krzyża Świętego, wzniesionego przez kapitułę warmińską w XVIII wieku. To warmińskie sanktuarium wyróżnia się wspaniałym zbiorem polichromii stropowych, wykonanych na odeskowaniu sklepienia, przedstawiających dzieje Krzyża Świętego. Jest to dzieło malarza Jana Lossaua z Lidzbarka Warmińskiego. Cykl dwunastu scen, poświęconych tej tematyce, jest największym zbiorem tego typu malarstwa ściennego na Warmii. Sanktuarium określa się często jako zapomniane, gdyż leży na uboczu Warmii, z dala od głównych szlaków turystycznych i pielgrzymkowych.
W innych miejscowościach odwiedzanych służbowo przez Kopernika w zabudowie wsi wyróżniają się przede wszystkim kapliczki warmińskie, prawdziwy symbol biskupiej krainy. Truizmem byłoby przypominanie, że obecność kapliczek wskazuje nam na przynależność wsi do katolickiej Warmii, w odróżnieniu od niemal pozbawionych kapliczek sąsiednich Mazur. Skatalogowano ich w sumie 1333. Większość z nich powstała w końcu XIX wieku lub zaraz na początku wieku XX (najstarsze zachowane pochodzą z początku wieku XVII).
Fragmenty referatu Andrzeja Bobrowicza pt. „Walory krajoznawcze miejscowości lokowanych przez Mikołaja Kopernika w 1519 roku” przygotowanego na Warmińsko-Mazurski Sejmik Przedkongresowy w Olsztynie.
Andrzej Bobrowicz
Przewodnik terenowy po województwie warmińsko-mazurskim, instruktor przewodnictwa PTTK, przewodniczący Samorządu Przewodników Turystycznych PTTK woj. warmińsko-mazurskiego, członek Komitetu Naukowego Cittaslow, autor przewodników i innych publikacji dotyczących Warmii i Mazur.
Podpisy pod zdjęcia
- Pocztówka z podobizną Mikołaja Kopernika Jana Matejki (źródło Biblioteka Narodowa)
- Kościół Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Dywitach
- Sanktuarium Maryjne w Gietrzwałdzie
- Sząbruk, kościół pw. św. Mikołaja i św. Jana Ewangelisty
- Klebark Wielki: krzyż upamiętniający jubileusz lokacji wsi (1357–2007)
- Kapliczka koło wsi Naterki
- Chwalęcin, Kościół Św. Krzyża
