13 kwietnia 2024 roku odbyło się otwarcie dla zwiedzających kaplicy grobowej Karola Scheiblera. Tym razem można było nie tylko obejrzeć, ale również posłuchać – w143. rocznicę śmierci Scheiblera – o historii powstania obiektu, jego fundatorce Annie z Wernerów Scheibler oraz o dalszych planach renowacji.
Kaplica-mauzoleum Karola Scheiblera to najcenniejszy zabytek Starego Cmentarza w Łodzi. Zaliczana jest do arcydzieł europejskiej architektury neogotyckiej. To wyjątkowe dzieło związane jest z postacią Karola Scheiblera (1820–1881), w tamtym czasie największego w Królestwie Polskim fabrykanta oraz jednego z najbogatszych Europejczyków. Po jego śmierci wdowa, Anna Scheibler, postanowiła odpowiednio godnie uczcić pamięć zmarłego. Rozpisano dwa konkursy, których wynik jednak nie satysfakcjonował fundatorki. Pracę nad projektem zlecono warszawskim architektom: Edwardowi Lilpopowi i Józefowi Dziekońskiemu. Kaplica – wzorowana na francuskich i niemieckich katedrach – otrzymała smukłą bryłę zwieńczoną ażurową, kamienną wieżą. Do jej budowy użyto jasnokremowego piaskowca sandomierskiego i elementów żeliwnych. Dachy pokryto łupkiem szkockim. W dolnej części wieży umieszczono osiem figur muzykujących aniołów wykonanych ze stopu cynku. Okna wypełniły kolorowe witraże o tematyce religijnej z elementami roślinnymi, które sprowadzono z Saksonii. Wnętrze kaplicy wyłożono włoskimi marmurami oraz ozdobiono bogatym, kamiennym detalem. Należy w tym miejscu podkreślić, że prace budowlane wykonywały firmy krajowe, bazując na rodzimych materiałach.
Na elewacji oraz we wnętrzu kaplicy zostały umieszczone polskie napisy, co świadczy o podkreślaniu przez rodzinę fabrykanta związków z miejscem, w którym osiedli i związali swoją działalność. Było to wyjątkowe wśród fabrykantów niemieckiego pochodzenia. Jeszcze przed zakończeniem budowy w warszawskiej prasie pisano, że kaplica jest pomnikiem najkosztowniej wykonanym w kraju naszym. Ostateczny jej koszt wraz z wyposażeniem wyniósł 220 tys. rubli. W owym czasie można było wybudować za tę sumę wielką trójnawową katedrę. Poświęcenia kaplicy dokonał 1 września 1888 roku ksiądz Wilhelm Piotr Angerstein, pastor łódzkiej parafii ewangelicko-augsburskiej pw. św. Jana. W krypcie pochowano Karola Scheiblera i jego wcześniej zmarłych synów Leopolda i Feliksa. Potem stopniowo przybywało pochówków rodzinnych. Górną kaplicę przeznaczono do użytku łódzkiej parafii luterańskiej, aby pełniła funkcję kaplicy przedpogrzebowej. Wnętrze kaplicy ozdobiono ołtarzem głównym wykonanym z białego marmuru karraryjskiego. W absydzie za ołtarzem upamiętniono popiersiami Annę i Karola Scheiblerów. Po bokach ołtarza znalazły miejsce niewielkie, ale ekspresyjne w swoim wyrazie, marmurowe rzeźby. Od strony wschodniej umieszczona została Pietà autorstwa Josepha von Kopfa, zaś od zachodniej – rzeźba Wskrzeszenie córki Jaira, autorstwa Cuno von Uechtritz-Steinkircha. Upamiętniała ona śmierć Anny Marii Charitas Herbst, zmarłej w wieku niespełna dziesięciu lat wnuczki Scheiblerów. Całość dopełniała marmurowa ambona oraz ozdobna kuta krata oddzielająca prezbiterium od nawy. Po 1945 roku, pozbawiona opieki prawowitych właścicieli kaplica była systematycznie dewastowana i ograbiana. W latach 70. XX wieku obiekt powoli zamieniał się w ruinę, a nieliczna parafia ewangelicko-augsburska św. Mateusza w Łodzi, która opiekowała się ewangelicką częścią cmentarza, nie była w stanie temu zapobiec. W ramach doraźnych działań zabezpieczających w 1978 roku zamurowano okna, a teren wokół kaplicy zabezpieczono siatką. Dopiero pod koniec lat 90. XX wieku sytuacja uległa poprawie. W wyniku porozumienia parafii oraz grona miłośników Łodzi powstało w 1998 roku Towarzystwo Opieki nad Starym Cmentarzem przy ul. Ogrodowej w Łodzi. Stowarzyszenie to do tej pory zajmuje się renowacją i konserwacją zabytków znajdujących się zarówno na części katolickiej, jak również ewangelickiej czy prawosławnej. W 2003 roku powołano Fundację na Rzecz Ratowania Kaplicy Karola Scheiblera, której celem jest renowacja obiektu. Grono społeczników wywodzących się z różnych środowisk (TONSC oraz PTTK) połączyła idea ratowania unikatowego zabytku, jakim jest niewątpliwie kaplica Karola Scheiblera. Wspólnie z TONSC, lokalnymi mediami oraz parafią rozpoczęto intensywną kampanię na rzecz ratowania zabytkowej tkanki Starego Cmentarza w Łodzi, a w szczególności kaplicy scheiblerowskiej. Organizowane są kwesty czy spacery, w czasie których można wesprzeć tę jakże szlachetną ideę. Na wyniki nie trzeba było długo czekać. Pierwsze prace konserwatorskie rozpoczęto w 2002 roku. Został opracowany ich kompleksowy program oraz projekt budowlany. Na tej podstawie do tej pory udało się osuszyć podziemia kaplicy, wyremontować dach wraz z odwodnieniem, naprawiono i zrekonstruowano wszystkie elewacje. W oknach i rozetach witrażowych wstawiono szyby z tzw. bezpiecznego szkła oraz zrekonstruowano okienne kraty. Wnętrze kaplicy powoli jest przywracane do dawnej świetności, a rzeźby po renowacji wracają na swoje miejsce. A kiedy muzykujące anioły powrócą na wieżę, będzie to znak, że kaplica Karola Scheiblera znów jaśnieje pełnym blaskiem perły europejskiego neogotyku. W imieniu Fundacji przekazuję podziękowania wszystkim naszym darczyńcom, wolontariuszom, instytucjom nas wspierającym, ofiarnym wykonawcom oraz ludziom dobrej woli, dzięki którym mamy nadzieję na rychłe dokończenie dzieła odnowy kaplicy-mauzoleum rodziny Scheiblerów.
Karol Scheibler był najbogatszym łódzkim fabrykantem i jednym z najbogatszych ludzi w Europie. Doświadczenie zawodowe zdobyte w europejskich firmach spożytkował przy budowie swojego bawełnianego imperium w Łodzi. Obok fabryki wybudował dla siebie pałac (obecnie Muzeum Kinematografii), co zapoczątkowało modę na budowę zespołów rezydencjonalno-fabrycznych, tak charakterystycznych dla Łodzi. Przy rozrastającej się fabryce na Księżym Młynie powstało swoiste miasto w mieście z własną szkołą, dwoma szpitalami, konsumami, domami familijnymi, klubem robotniczym i remizą strażacką zwane „królestwem Scheiblera”.
Kaplica Karola Scheiblera na Starym Cmentarzu w Łodzi
Wskrzeszenie córki Jaira
Tekst i zdjęcia Izabela Rucińska
Zasłużony Instruktor Fotografii Krajoznawczej PTTK, Instruktor Krajoznawstwa PTTK, autor i współautor przewodników oraz artykułów o Łodzi i regionie.
