Śląskie Elizjum

Śląskie Elizjum, czyli polska dolina Loary

Niezwykłe bogactwo dziedzictwa materialnego oraz walory przyrodnicze Kotliny Jeleniogórskiej pozwalają zaliczyć ten obszar do najpiękniejszych krajobrazów kulturowych w kraju.

Stosunkowo niewielka przestrzeń o powierzchni około 100 km kw., od Jeleniej Góry po Kowary (na południu) oraz Karpniki (na wschodzie), nasycona jest pochodzącymi z różnych epok zabytkami o charakterze rezydencjonalnym, sakralnym, uzdrowiskowym, etnograficznym, gospodarczym. Szczególne miejsce wśród nich zajmują pałace z parkami krajobrazowymi. W obrębie kotliny oraz masywu górskiego Rudaw Janowickich znajduje się kilkadziesiąt takich obiektów; zagęszczenie dawnych siedzib arystokratycznych i fabrykanckich z założeniami parkowymi jest wyjątkowe w skali europejskiej.

Skąd na Dolnym Śląsku tyle wspaniałych rezydencji i pałaców? Wytłumaczenie jest dość proste. W XIX wieku dwór pruski zdecydował, że to właśnie te okolice idealnie nadają się do wypoczynku dla samego cesarza. Decyzja szybko rozsławiła Kotlinę Jeleniogórską wśród pruskich elit, które zawsze lubiły podążać za trendami wyznaczanymi przez władcę. W końcu gdzie cesarz i pruski dwór, tam i wielu możnych liczących na okazję do nawiązania koneksji z cesarską rodziną.

Zaczęto wznosić arystokratyczne pałace, rezydencje i zameczki, a otoczenie Jeleniej Góry zasłynęło jako śląskie Elizjum – mityczna kraina szczęśliwości. Wśród ruin starych piastowskich murów wyrastały wystawne pałace otoczone pięknymi parkami i ogrodami.

W XIX wieku krajobraz kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej uległ znacznym przeobrażeniom. Region ten osiągnął wówczas apogeum swojej świetności. Idee romantyzmu podkreślające związek człowieka z otaczającą przyrodą odcisnęły silne piętno na koncepcji i wizerunku rezydencji. Jeszcze w XVIII wieku przyjął się tu nurt angielskiej sztuki ogrodowej, który wyraźnie wpłynął na kompozycję rozbudowywanych założeń pałacowo-parkowych. Obiekty rezydencjonalne uzyskały wówczas historyzujący kostium architektoniczny, a parki przyjęły formy naturalnego krajobrazu. W przypałacowych parkach pojawiły się antyczne świątynki, chińskie herbaciarnie, sztuczne wyspy na stawach, jaskinie, gotyckie ruiny i wieże widokowe.

Przez długi czas po II wojnie światowej obiekty niszczały, na szczęście współcześnie z powrotem docenia się ich wartość i wkłada wiele wysiłku w przywracanie rezydencjom dawnego blasku. Niektóre miejsca otwierają się na zwiedzających, czasem oferują noclegi, inne zaś stanowią wartość prywatną i nie są ogólnodostępne.

Oto miejscowości, w których znajdują się obiekty uznane w 2011 roku przez Prezydenta RP za pomniki historii ze względu na ich wysoki poziom artystyczny oraz wartości historyczne:

Bukowiec – zespół pałacowo-parkowy z centrum kulturalno-edukacyjnym z bazą noclegową. Największą atrakcją Bukowca jest niewątpliwie park krajobrazowy założony na przełomie XVIII i XIX w. przez hrabiego Fryderyka von Redena. Powstał jako pierwsze założenie romantyczne na Śląsku i do dziś uznawany jest za dzieło wyjątkowe, łączące walory naturalnego krajobrazu podgórskiego z architekturą i przyrodą. Park zajmuje ponad 100 ha i wypełniony jest licznymi pawilonami parkowymi i obiektami architektury ogrodowej oraz naturalnymi kompozycjami skalnymi.
Jelenia Góra – zespół pałacowo-parkowy Paulinum – hotel z restauracją.
Jelenia Góra – zespół pałacowo-parkowy Schaffgotschów w Cieplicach, filia Politechniki Wrocławskiej.
Karpniki – zespół pałacowo-parkowy, hotel z restauracją. Obiekt związany z rodziną królewską, zamieszkały w pierwszej połowie w XIX wieku przez Wilhelma von Hohenzollerna, brata króla Fryderyka Wilhelma III, przebudowany przez niego w stylu neogotyku angielskiego. Przez lata gromadzono tam dzieła sztuki, a w czasie II wojny światowej urządzono składnicę muzealną stworzoną przez Günthera Grundmanna, w której umieszczono dzieła zrabowane w państwach okupowanych przez Hitlera.
Karpniki – willa Dębowy Dwór z parkiem, obiekt prywatny, niedostępny dla zwiedzających.
Kowary – zespół pałacowo-parkowy w Ciszycy, niedostępny dla zwiedzających.
Łomnica – zespół pałacowo-parkowy, muzeum i hotel z restauracją. Pałac barokowy pochodzący z końca XVII wieku znajdował się w rękach rodziny von Kuster od 1835 do 1945 roku. Po wojnie znajdowało się tu PGR i przez wiele lat kompleks ulegał degradacji. Od 1991 roku miłość do miejsca ponownie zmotywowała rodzinę von Kuster do stopniowej odbudowy i wprowadzenia życia do jednego z najpiękniejszych majątków szlacheckich na Dolnym Śląsku.
Mysłakowice – zespół pałacowo-parkowy, obecnie szkoła podstawowa.
Staniszów – zespół pałacowo-parkowy, hotel z restauracją.
Wojanów – zespół pałacowo-parkowy, hotel z restauracją i strefą SPA. Kolejna rezydencja nazywana królewską. W roku 1839 córka króla Fryderyka Wilhelma III, Luiza Niderlandzka, otrzymała obiekt od ojca w prezencie. Wtedy pałac przebudowano oraz zagospodarowano przylegający teren na wyjątkowo urokliwy park. Obecnie to jedna z piękniejszych rezydencji w Kotlinie Jeleniogórskiej.
Wojanów-Bobrów – zespół pałacowo-gospodarczy (w ruinie).

Fundacja Doliny Pałaców i Ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej

Fundacja, powstała latem 2005 roku, zajmuje się promocją Kotliny Jeleniogórskiej ze względu na jej wyjątkowe wartości kulturowe: gromadzi wiedzę, organizuje wydarzenia kulturalne, spotkania i konferencje. W 2008 roku m.in. z inicjatywy fundacji udało się utworzyć na terenie Kotliny Jeleniogórskiej Park Kulturowy, a w roku 2011 – uzyskać tytuł pomnika historii. Prezydent nadał je 11 z ponad 30 obiektów rezydencjonalnych. Daje to podstawy prawne do starania się o wpisanie Doliny Pałaców i Ogrodów na listę światowego dziedzictwa UNESCO. I są na to duże szanse!

Jednym z założycieli fundacji był Piotr Napierała (1957–2019), inżynier budownictwa, konserwator zabytków architektury. Zainicjował i zorganizował wiele kompleksowych rewaloryzacji, m.in.: zamku w Kliczkowie, pałacu Paulinum w Jeleniej Górze, zespołów pałacowo-parkowych w Wojanowie i Karpnikach, a ostatnio koordynował rewitalizację założenia parkowego i folwarku w Bukowcu w celu utworzenia centrum kulturalno-edukacyjnego.

Tekst Marta Mejer

Zdjęcia Fundacja Doliny Pałaców i Ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej