Traktat Wersalski podpisany w dniu 28 czerwca 1919 roku zawierał w swoich ustaleniach powstanie Wolnego Miasta Gdańska (WMG) pod nadzorem Ligi Narodów. Artykuł 104 tego traktatu w pkt. 1-6 określał założenia przyszłej konwencji polsko-gdańskiej w sprawie praw Polski na terenie WMG, w tym kwestie dotyczące szkolnictwa polskiego.
lipiec-wrzesień/3(3)2020
W dniu wejścia w życie postanowień traktatu, tj. 10 stycznia 1920 roku, WMG obejmowało łącznie pięć powiatów (gdański, sopocki, wyżyny gdańskiej, niziny gdańskiej i Żuław) o powierzchni 1893 km2, które zamieszkiwało ok. 360 tys. osób, w tym ok. 40 tys. Polaków. Najwięcej spośród polskiej ludności zamieszkiwało w Gdańsku i Sopocie, ponadto duże jej skupiska znajdowały się też w powiecie Gdańskie Wyżyny oraz na Żuławach, gdzie głównym ośrodkiem było Piekło.
Na podstawie umowy warszawskiej z dnia 24 października 1921 roku oraz polsko-gdańskiej z dnia 18 listopada 1933 roku, władze gdańskie zostały zobowiązane do zorganizowania i utrzymania publicznych szkół podstawowych, względnie klas z polskim językiem nauczania o ile zgłoszono do nich nie mniej niż 40 dzieci zamieszkałych w tej samej gminie lub w pobliżu. W przypadku, gdy ich liczba była mniejsza niż 40, ale większa niż 12, władze miały obowiązek utworzyć kurs języka polskiego i nauki religii po polsku. Pomimo tego, że w wielu miejscowościach na terenach wiejskich warunki te były spełnione, władze gdańskie nie dopuszczały do zorganizowania tam szkół pod pretekstem, że liczba dzieci może się zmniejszyć poniżej wymaganej normy w ciągu roku szkolnego. Zezwolono jedynie w 1922 roku oddziałów dla nauki języka polskiego i religii w języku polskim, które powstały m.in. w Trąbkach Wielkich, Ełganowie, Postołowie, Piekle i Cieplewie.
Władze polskie w Gdańsku i Warszawie w stosunkowo szybkim czasie zorientowały się, że szkoły polskie zorganizowane przez Senat WMG nie mogą sprostać oczekiwanym nadziejom, dlatego podjęto starania na rzecz własnego szkolnictwa. 26 listopada 1921 roku z inicjatywy Komisji Szkolnej Naczelnej Rady Ludowej powstała w Gdańsku Macierz Szkolna, której zadaniem było organizowanie szkół polskich i troska o rozwój kultury polskiej w duchu narodowym i katolickim. Statut przewidywał zakładanie i utrzymywanie instytucji wychowawczych, szkolnych i kulturalnych takich jak: domy dziecka, ochronki, szkoły, internaty, biblioteki oraz prowadzenie różnych form pracy dla dorosłych. Naczelnym zadaniem Macierzy Szkolnej był rozwój szkolnictwa polskiego i na ten cel organizacja ta otrzymywała dotacje z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a także fundusze z różnych innych instytucji i od osób prywatnych z całego kraju oraz z dochodów własnych wypracowywanych z działalności propagandowej. Obowiązujące w WMG przepisy dotyczące organizacji szkolnictwa prywatnego przewidywały istnienie dwóch kategorii polskich szkół:
- szkoły dla dzieci obywateli gdańskich,
- szkoły dla dzieci urzędników polskich przebywających służbowo w Gdańsku.
Zakładanie i utrzymywanie szkół prywatnych na terenie WMG uzależnione było od uzyskania koncesji. Ze względu na to, że władze gdańskie miały zupełną swobodę przy wydawaniu orzeczeń i kierując się przy tym własnymi wewnętrznymi przepisami mogły praktycznie w nieskończoność przeciągać założenie prywatnej szkoły. Nie stawiając formalnie żadnych przeszkód w zakładaniu polskich szkół bardzo często stosowały metodę odmowy sprzedaży nieruchomości lub gruntu. W taki sposób zablokowano otwarcie szkół w Pręgowie, Piecewie, Brętowie, Kłodawie, Postołowie i Miedzeszynie. Pomimo takich problemów w latach 1934-37 Macierz Szkolna zdołała utworzyć szkoły w Trąbkach Wielkich, Ełganowie, Szymankowie i Piekle. Szkoły te były pod nadzorem polskiego inspektora szkolnego prof. Erwina Behrenda. Na terenie samego Gdańska otwarto Gimnazjum Polskie im. Józefa Piłsudskiego (przy obecnej ul.Augustyńskiego), Szkołę Handlową (przy obecnej ul.Seredyńskiego) Konserwatorium Muzyczne, Szkołę Średnią, Szkołę Dokształcającą Zawodową (te 3 ostatnie w budynku Dyrekcji Kolei przy ul. Dyrekcyjnej) oraz szkoły podstawowe (w Gdańsku, w Gdańsku Nowym Porcie oraz w Sopocie) i szereg ochronek.
Oprócz Macierzy Szkolnej, istniało w WMG szereg innych organizacji, które przynajmniej w pewnym zakresie szerzyły polska oświatę i kulturę. Należały do nich np.: Gmina Polska Związek Polaków, Towarzystwo Przyjaciół i Sztuki, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Polska Rada Sportowa, Związek Harcerstwa Polskiego, Bratnia Pomoc Studentów Polskich.
Spośród osób najbardziej zaangażowanych w ideę tworzenia i rozwijania polskiego szkolnictwa na terenie Wolnego Miasta Gdańska należy wymienić: Jana Augustyńskiego, Erwina Behrenda, Mariana Seredyńskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Mariana Pelczara, ks. Leona Miszewskiego, ks. Bronisława Komorowskiego oraz wielu innych, których energia, poświęcenie i nieprzerwana walka doprowadziły do imponujących efektów. Tuż po rozpoczęciu II wojny światowej w wyniku akcji eksterminacyjnej okupanta większość działaczy związanych z Macierzą Szkolną znalazło swój tragiczny koniec w Piaśnicy, Sztutowie czy innych miejscach martyrologii narodu polskiego.
Droga rozwoju szkolnictwa i oświaty polskiej w WMG była klasycznym odbiciem panujących tu relacji politycznych, społecznych i kulturalnych. Polacy nieustępliwie bronili zagwarantowanych im praw. Lapidarną charakterystykę tego stanu rzeczy przedstawił jeden z długoletnich nauczycieli szkół polskich Marian Pelczar: „Nie pomogły ani ironiczne nazywanie Polskiej Macierzy Szkolnej w prasie i urzędowych pismach <Polnische Schulmutter>, ani częste wyzwiska czy nawet kamienie, jakie padały na przechodzące ulicami miasta grupki młodzieży polskich szkół. Owszem, tym silniej zwierały się szeregi gdańskiej młodzieży polskiej, a członkowie Zarządu Macierzy Szkolnej tym uporczywiej trwali przy realizacji wytkniętych zamierzeń”.
Jarosław Kaczmarczyk
