Nietoperze to jedna z najbardziej tajemniczych grup zwierząt, z uwagi na ich nocny tryb aktywności życiowej. W Polsce występuje aż 26 gatunków nietoperzy!
lipiec-wrzesień/3(3)2020
Zwierzęta te odżywiają się owadami i innymi stawonogami. Polują przede wszystkim w nocy, używając w tym celu własnego radaru. Wytwarzane w krtani krótkie piski o wysokiej częstotliwości dźwięków, które są praktycznie niesłyszalne przez człowieka, emitują następnie pyszczkiem (większość mroczkowatych) lub nozdrzami (podkowcowate). Niektóre gatunki, jak np. mopki i gacki mogą również wysyłać te sygnały echolokacyjne, stosując obie kombinacje. Sygnały te odbijają się od potencjalnych ofiar lub przeszkód. Nasłuchując uszami odbite sygnały, nietoperz ma doskonałą orientację co do odległości, wielkości, prędkości i kierunku poruszania się ewentualnej ofiary i przeszkód.
Ważną ich cechą charakterystyczną są skrzydła, które stanowi błona lotna rozpięta pomiędzy "przedramieniem" a ogonem. Kształtem ciała przypominają mysz, a w połączeniu ze skrzydłami humorystycznie określa się je jako "mysz, która lata". Długość ich ciała nie przekracza 10 cm, a masa ciała jednego z największych polskich nietoperzy nocka dużego nie przekracza 41 gram. Ssaki te mogą dożyć od 20 do około 30 lat (gacek brunatny).
Poszczególne gatunki różnią się od siebie trybem życia, zróżnicowanym pokarmem, a także wyborem kryjówek. Spotkać je można latem w jaskiniach, które są uch ulubionymi kryjówkami. Zamieszkują także szczeliny skalne, strychy domów mieszkalnych, piwnice, okolice okiennic, szczeliny pod mostami, dziuple drzew, wieże kościelne, stare forty i bunkry, można je zobaczyć nawet między kręgami studni itp. Bytują przeważnie w zaciemnionych miejscach.
Jesienią nietoperze intensywnie się odżywiają, gromadząc pod skórą na grzbiecie nad łopatkami dużą ilość tak zwanej brązowej tkanki tłuszczowej. Służy im jako zimowy zapas energii. Zimę przesypiają zapadając w stan hibernacji, polegającym na obniżeniu temperatury ciała niemal do takiej jak otoczenia, w którym zamierzają spędzić zimę. Spowalnia się wówczas liczba uderzeń serca z kilkuset (w czasie aktywnego lotu) do kilkunastu na minutę (w stanie hibernacji). Tym samym i inne narządy funkcjonują wolniej. Hibernacja trwa od momentu, kiedy w środowisku, w naszych warunkach klimatycznych mniej więcej od października brak jest owadów, którymi się odżywiają. Masa ich ciała po zakończeniu hibernacji w stosunku do wagi jaką osiągają jesienią spada mniej więcej o jedną trzecią. Każde więc nagłe i niekontrolowane przez nietoperze przebudzenie, powoduje zwiększenie zużycia tkanki tłuszczowej. Dlatego też nie należy ich niepokoić i budzić ze snu zimowego.
Prowadząc przez 25 lat obserwacje na terenie jednej z jaskiń zauważyłem, że mniej więcej w kwietniu, kiedy zezwala na to temperatura i w środowisku mają pojawić się owady, nietoperze gromadzą się w grupach. Zjawisko to powtarzało się w każdym kolejnym roku. Przypuszczać należy, iż ich skupiska tuż przed samym odlotem znamionują nadejście ocieplenia - wiosnę.
Warto wspomnieć, iż populacja naszych krajowych nietoperzy uległa drastycznemu załamaniu, szczególnie w latach 60. Powodem takiego stanu było stosowanie wiele chemicznych środków ochrony roślin w rolnictwie i leśnictwie. W tamtych czasach stosowano bowiem ogromne ilości między innymi owadobójczego azotoksu, którym zwalczano stonkę ziemniaczaną. Rozsypywany na uprawy ziemniaczane organiczny związek chemiczny, osiadał na skrzydłach i odwłokach nie tylko stonki, ale również na innych owadów, które zjadały nietoperze. Stosowano różnego rodzaju środki chemiczne do zwalczania "szkodników" leśnych i ogrodowych. Kumulowały się one w organizmach nietoperzy, powodując niejednokrotnie dużą ich śmiertelność. Współczesnym zagrożeniem dla nietoperzy i również dla ludzi są niektóre środki chemiczne stosowane np. do konserwacji drewna.
Musimy mieć świadomość, że nietoperze odgrywają bardzo istotną rolę w walce biologicznej, zjadając niepożądane w środowisku owady wyrządzające szkody w uprawach rolnych i w leśnych. Ponieważ żarłoczność tej grupy ssaków jest bardzo duża, eliminują one ze środowiska wiele „szkodników". Choć moim zdaniem także te owady są niezbędne w łańcuchach pokarmowych zarówno nietoperzy, jak również i wielu gatunków ptaków żywiących się wyłącznie owadami lub ich larwami jak np. jeżyków, jaskółek, oknówek, dymówek, roniuszek, piecuszek, mysikrólików. Również i inne gatunki ptaków chętnie zjadają owady i karmią nimi swoje młode. Wiele z nich również jest nadal zagrożonych i dlatego też podlegają ochronie prawnej.
Wracając do żarłoczności nietoperzy, przykładowo: nocki duże, gacki szare, mroczki późne polują między innymi na chrabąszcze majowe z rodziny żukowatych, odżywiające się liśćmi drzew liściastych: brzozy, dębu, buka, wierzby, a także liśćmi drzew owocowych. Samice tych chrząszczy składają pod ziemią ok. 80 jaj, z których wylęgają się larwy żerujące początkowo w próchniczej gleby, zjadając rozkładające się rośliny. Larwy te pod ziemią przebywają od 4 - 5 lat i najbardziej żarłoczne są od trzeciego roku życia. Żerują wówczas w korzeniach roślin, w burakach, ziemniakach i innych warzywach. Zjadają także korzenie krzewów i drzew, przyczyniając się do ich więdnięcia i usychania, a tym samym wyrządzają szkody w szkółkach leśnych. Na trawnikach powodują plackowate zamieranie traw.
Doskonale wiemy, że wśród muchówek są tak znienawidzone przez ludzi i zwierzęta komary i meszki. Na te uciążliwe insekty poluje wiele gatunków nietoperzy, między innymi: karlik malutki, nocki rudy i wąsaty. Obliczono, że prawdopodobnie karlik malutki w ciągu tylko jednej nocy potrafi upolować ok. 2000 komarów.
Panuje przekonanie, że nietoperze wkręcają się we włosy, co jest całkowitym absurdem. Wprawdzie niejednokrotnie w pogoni za swoim pożywieniem mogą przelecieć nam nad głową, ale dla tych latających ssaków przecież to my ludzie jesteśmy przynętą dla uciążliwych insektów, na które one polują. Nasi mali przyjaciele nie stanowią więc niebezpieczeństwa dla człowieka, wręcz chronią go przed atakami owadów.
Podczas spacerów możemy zaobserwować, jak nietoperze polują na owady w świetle latarni parkowych i ulicznych przyciągających np. ćmy i inne owady.
Nietoperze odżywiają się bardzo różnorodnym pokarmem zjadają również ćmy, ochotki, muchy, pasikoniki i wiele innych gatunków owadów. Najchętniej polują podczas lotu, ale niektóre gatunki potrafią szukać pokarmu także na liściach roślin, krzewów, a także na ziemi zjadając pluskwiaki, pająki, skorki, kosarze, gąsienice, wije, pająki i larwy chrząszczy.
Zdarza się, że zwierzęta te w pogoni za ofiarą, wlatują nam do jakiś pomieszczeń, gdzie w ciągu dnia mogą "zaparkować". Jak najrozsądniej postępować w tym przypadku? Wystarczy otworzyć wieczorem szeroko drzwi balkonowe, okno lub odsłonić otwór wlotowy, aby nietoperz miał możliwość wydostania się na zewnątrz.
Naturalnymi wrogami nietoperzy są koty domowe, kuny, łasice, sowy oraz ptaki drapieżne. Niszczone są również ich naturalne siedliska i miejsca rozrodu młodych. Likwidowane są stare drewniane budynki, wycinane drzewa z dziuplami, zaśmiecane są stare szyby górnicze. Szkodzi im często także impregnowanie drewna środkami chemicznymi,
Wszystkie nasze krajowe nietoperze objęte są ścisłą ochroną gatunkową, a kilka z nich znalazło się na liście w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”. Naukowcy określili w niej kategorie zagrożeń. Wśród gatunków skrajnie zagrożonych i ginących, których liczebność spadła do poziomu krytycznego, wymieniono podkowca małego i nocka orzęsionego. Gatunkiem narażonym na wyginięcie - zanikającym, jest nocek Bechsteina a do gatunków rzadkich występujących wyspowo, których populacje są rozproszone należą mroczki posrebrzany i pozłocisty oraz borowiaczek.
Unia Europejska zobowiązała kraje członkowskie do tworzenia obszarów "Natura 2000". Utworzenie sieci tych chronionych obszarów opierać się winna w oparciu o dwa akty prawne w skrócie Dyrektywę Ptasią
(z dnia 2 kwietnia 1979 r.) i Dyrektywę Siedliskową (z 21 maja 1992 r.). Celem Dyrektywy Siedliskowej jest zapewnienie różnorodności biologicznej dla zachowania siedlisk naturalnych oraz gatunków dzikiej fauny i flory. W załączniku IV do tej dyrektywy dołączono listę roślin i zwierząt wymagających ścisłej ochronie, gdzie znajdują się między innymi nietoperze: nocek Bechsteina, orzęsiony, duży, łydkowłosy oraz podkowce mały i duży.
Mam nadzieję, że zdołałem czytelnikom „Turysty” przedstawić nietoperze jako naszych sprzymierzeńców i ich świadomość o tych pożytecznych ssakach wzrośnie i stanie się przyczyną jeszcze aktywniejszej ich ochrony.
Andrzej Wąsikowski
