W 2019 roku na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego turystom pieszym udostępniono nową ścieżkę edukacyjną, przebiegającą północnym podnóżem Łysogór między Świętą Katarzyną a Nową Słupią. Ma ona charakter przyrodniczo-kulturowy, prowadząc głównie wzdłuż starotorzy zagnańskiej kolejki wąskotorowej z lat 1921–1967.
Ścieżka rozpoczyna się obok punktu poboru opłat ŚPN przy rozwidleniu pieszych szlaków: czerwonego (Główny Szlak Świętokrzyski) i niebieskiego (Cedzyna – Wąchock). Znakiem podstawowym trasy jest biały prostokąt z ukośnym pasem koloru zielonego. Wycieczkę rozpoczynamy przed zadaszoną bramą, na której umieszczono tablicę zawierającą ogólne informacje na temat ścieżki oraz regulamin dla zwiedzających. Wkrótce po prawej stronie mijamy pomnik oraz dwie zbiorowe mogiły ofiar egzekucji z 1943 roku. Początkowy odcinek biegnie w kierunku wschodnim wzdłuż tzw. Białego Gościńca razem ze szlakiem niebieskim. Wkrótce docieramy do dawnej linii kolejki wąskotorowej, tzw. Bocznicy Franciszka (jej nazwa nawiązuje do pobliskiej polany ze źródłem i kapliczką pw. św. Franciszka przy szlaku na Łysicę). Znajduje się tu punkt edukacyjny „Kolejka” w formie drogowskazu z tablicą informacyjną oraz szlaban odgradzający starotorze po prawej stronie (stary szlak niebieski). Odcinek linii, na którym się znajdujemy, wybudowano w latach 1921–1923. W 1924 roku powstało odgałęzienie prowadzące wzdłuż Białego Gościńca do stacji Trójkąt (Wola Szczygiełkowa) przy szlaku głównym. Po przedłużeniu w okolice Kakonina (w 1942 roku) bocznica ta okrążała masyw Łysicy, umożliwiając Niemcom rabunkową eksploatację Puszczy Jodłowej na południowych zboczach Łysogór. Jej tor rozebrano przed 1962 rokiem.
Przy wspomnianym drogowskazie skręcamy w lewo (odcinki starotorzy biegnące prosto – do Woli Szczygiełkowej i w prawo – do Kakonina, nie są udostępnione dla ruchu turystycznego). Dalej kierujemy się za znakami szlaku niebieskiego (na odcinku tym poza punktami edukacyjnymi nie naniesiono dodatkowego oznakowania ścieżki). Nasza trasa biegnie przez piękne drzewostany z dominującym udziałem jodły, buka i grabu. Powierzchnia starotorza została odpowiednio przystosowana dla potrzeb ruchu turystycznego; wyrównano nawierzchnię, oczyszczono rowy odwadniające, ułożono nowe przepusty, w miejscach tego wymagających zabezpieczając je drewnianymi balustradami. Za łagodnym skrętem w prawo mijamy punkt edukacyjny „Olcha/Jodła” poświęcony olszy czarnej (słup z tablicą informacyjną). Za kolejnym zakrętem w lewo docieramy do tzw. Słupskiego Weksla, gdzie Bocznica Franciszka łączyła się z główną linią kolejki (wiata „Słupski Weksel”
z drogowskazami i tablicą edukacyjną, ławki, stojaki dla rowerów oraz szlabany). Nazwa tego miejsca wskazywała na odgałęzienie toru (linii głównej) prowadzącego w kierunku Nowej Słupi (wyraz „weksel” w żargonie pracowników kolejki oznaczał zwrotnicę). W miejscu tym szlak niebieski biegnie prosto, opuszczając dawną kolejkę, zaś ścieżka edukacyjna skręca w prawo, prowadząc dalej wzdłuż głównej linii wąskotorówki w kierunku południowo-wschodnim. Wkrótce w lewo odgałęzia się starotorze niedokończonej trasy do Rudek z czasów okupacji. Autorem projektu dalszego odcinka linii głównej z lat 20. był inż. Józef Kubala z Suchedniowa, ojciec niedawno zmarłego architekta Mieczysława Kubali (1925–2021), autora rozwiązania komunikacyjnego dworca autobusowego w Kielcach. Co ciekawe, w okolicy tej podczas budowy kolejki natrafiono na skarb srebrnych monet z czasów powstania styczniowego. W 1925 roku prowadząc roboty ziemne na kolejce, znaleziono też XIII-wieczny miecz (obecnie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie) oraz dwie średniowieczne ostrogi.
Na dalszym odcinku ścieżka wiedzie przez piękne drzewostany jodłowo-bukowe, pokonując oryginalne murowane przepusty; na wielu z nich jeszcze obecnie odczytać można przedwojenne daty ich budowy. Mijamy miejsce po dawnej mijance (poszerzenie starotorza po prawej stronie trasy), a następnie (również z prawej) ślad jednego z tzw. żeberek – krótkich odgałęzień toru, na których odbywał się załadunek drewna na wagony. Po pewnym czasie docieramy do punktu edukacyjnego „Duży Most” (tablica informacyjna) przy największym obiekcie mostowym dawnej kolejki na trasie naszej wycieczki (przyczółki oddalone są względem siebie o 5 m, dźwigar znajduje się 4,5 m nad podłożem). Ze względu na znaczną wysokość obiekt zabezpieczono balustradami.
Wkrótce docieramy do dawnej stacji Trójkąt położonej przy wsi Wola Szczygiełkowa (punkt edukacyjny, stoły z ławkami, stojaki rowerowe). W miejscu tym z główną linią kolejki łączył się tor biegnący od strony Świętej Katarzyny, którego odgałęzienie widzieliśmy przy punkcie edukacyjnym „Kolejka”. Odcinki te połączone były krótkim torem, tworząc razem tzw. trójkąt (stąd określenie stacji), umożliwiający lokomotywom zmianę kierunku jazdy. Po dawnych zabudowaniach stacyjnych nie zachował się żaden ślad. W latach powojennych, gdy na kolejce prowadzony był ruch pasażerski, wyznakowano stąd krótki szlak pieszy koloru czarnego prowadzący do kapliczki św. Mikołaja na grzbiecie Łysogór (przy Głównym Szlaku Świętokrzyskim).
Dalej linia kolejki biegła wzdłuż północnego skraju Puszczy Jodłowej. Obecnie przylegające do Parku pola są w znacznej mierze zarośnięte, co bardzo ogranicza pojawiające się z rzadka widoki. Mijamy punkt edukacyjny „Łąka”. Dalej trasa dawnej kolejki staje się dość monotonna, prowadząc długimi, prostymi odcinkami, których urozmaicenie stanowią zabytkowe przepusty z zachowanymi datami ich budowy. Po dłuższym czasie docieramy do dawnej stacji Dębno, gdzie zachowało się poszerzenie mijanki (po prawej stronie ścieżki), ślad po drewnianym baraku oraz tkwiący w korycie strumyka krąg betonowej studzienki, służącej niegdyś do nawadniania parowozów. Wkrótce pokonujemy kolejną mijankę (poszerzenie z prawej), po czym docieramy do punktu edukacyjnego „Źródełko”. Pod wsią Hucisko starotorze kolejki rozwidla się; jest to początek dawnego, wydłużonego trójkąta torowego stacji Święty Krzyż. Niebawem docieramy do mijanki, powyżej której na skarpie znajdował się barak stacji osobowej. Wkrótce z lewej mijamy biegnący łukiem odcinek głębokiego przekopu (krótkie ramię wspomnianego trójkąta), docierając na teren stacji towarowej; w pobliżu zarośnięte ślady budynków. W miejscu tym ziemia jest pozbawiona roślinności i intensywnie zabarwiona rudą żelaza. Z linią główną łączył się tu tor z kopalni „Staszic” w Rudkach (obecnie droga). Początkowo dowożony piryt przeładowywano na wagony kolejki z drewnianej rampy, później zaś, po zastąpieniu trakcji konnej mechaniczną, jedynie formowano tu składy towarowe do Zagnańska. W pobliżu znajduje się niedawno zagospodarowany turystycznie punkt edukacyjny „Rampa” (drogowskaz, tablice edukacyjne, ławy, stojaki na rowery). Z miejsca tego prowadzi ścieżka do pobliskiej mogiły dzieci – Ani i Jerzego Pastuszków spalonych żywcem przez Niemców w 1943 roku.
Główna trasa kolejki biegnie w kierunku wschodnim, mijając zarośnięte wyrobisko niewielkiego kamieniołomu (po prawej), do którego odgałęziały się dwa tory; wzdłuż jednego z nich (drogowskaz) prowadzi krótkie odgałęzienie naszej ścieżki, kończące się punktem „Nieczynny Kamieniołom”. Wkrótce za drogowskazem znajdowało się zakończenie głównego toru kolejki. Dalej podążamy ścieżką, która mijając punkt „Wychodnia Skalna”, kończy się obok punktu kasowego przy szlaku niebieskim Nowa Słupia – Święty Krzyż (drogowskaz z tablicą informacyjną).
Bartosz Kozak
