Grodzisko w Tumie
Portal romański z XII wieku
Niemal w samym środku Polski znajduje się obszar dawnej i współczesnej Łęczycy. W bliskiej odległości zlokalizowane są obiekty historyczne o randze europejskiej i krajowej.
Dzisiejszy powiat łęczyckie przecina Pradolina Warszawsko-Berlińska, która odgrywała niegdyś dużą rolę w wyznaczaniu ważnych szlaków, w tym w okresie rzymskim – szlaku bursztynowego. W okresie średniowiecza w rejonie grodu i miasta Łęczycy przecinały się ważne szlaki handlowe łączące wschód Europy, Ruś i okolice Lwowa z Wielkopolską i Pomorzem. Przez Łęczycę przechodziły szlaki w kierunku Torunia, Krakowa i Węgier. Obszar ten pełen mokradeł, trudny do przejścia, lecz strategiczny, stanowił ważne miejsce w państwie Piastów.
Wśród najbardziej znanych obiektów, które zachowały się do współczesnych czasów, można wyróżnić:
- archikolegiatę łęczycką w Tumie z XII wieku i częściowo zrekonstruowane Grodzisko w Tumie (VI–VIII wiek, pierwsza lokacja Łęczycy),
- Zamek Królewski w Łęczycy z XIV wieku (obecnie muzeum),
- kościół pw, św. Andrzeja Apostoła z XIV wieku,
- kościół i klasztor oo. Bernardynów z XVII wieku,
- wczesnoklasycystyczny ratusz projektu Jakuba Kubickiego z XVIII wieku,
- dawny klasztor oo. Dominikanów z XIII wieku (przebudowany przez Prusaków na więzienie w XVIII wieku)
i inne ciekawe obiekty z różnych epok.
Ślady dawnych kultur
Warto się zapoznać z niektórymi wydarzeniami i odkryciami, które kształtowały tę przestrzeń, tak ważną w średniowieczu i w czasach późniejszych.
Od czasów prehistorycznych był to obszar zamieszkiwany. Na stoku wzgórza w Górze Świętej Małgorzaty znaleziono obustronnie retuszowane zgrzebło kamienne (na głębokości 3 m) datowane na ok. 56 tys. lat (okres człowieka neandertalskiego). Cechy stylistyczne ceramiki pochodzącej z wykopalisk w Romartowie koło Łęczycy i Nagórek w okolicach Grabowa potwierdzają, że już około 3000 lat p.n.e. na obszarze okolic Łęczycy żyły społeczności kultury pucharów lejkowatych. Przyjmuje się, że była ona pierwszą autonomiczną kulturą neolityczną w Polsce. W okolicach Łęczycy odkryto ślady kultury pomorskiej, przeworskiej. Od III okresu epoki brązu po schyłek okresu halsztackiego i początek okresu lateńskiego w okolicach Łęczycy rozwijała się kultura łużycka. W Gledzianówku, Witaszewicach i Wilkowicach odkryto groby kloszowe współistnieją wraz z grobami kultury pomorskiej. W okresie rzymskim pojawiły się na tym obszarze groby książęce. W Gledzianówku nad grobem datowanym na I–IV wiek n.e. usypano kurhan. Grób z Witaszewic pochodził z 1 poł. III wieku n.e., w jego wyposażeniu znajdowały się m.in. przedmioty złote. Na obszarze okolic Łęczycy znaleziono wyroby importowane z obszaru państwa rzymskiego.
Początki Łęczycy
Według niektórych historyków początki Łęczycy sięgają VI wieku i wiązały się z obronną osadą, opartą o kępę gliniasto-piaszczystą o wysokości 1,5 metra, wolną od zalewów. Osadę otaczały umocnienia w postaci podwójnego częstokołu. Zastąpiono je później systemem umocnień znacznie bardziej skomplikowanych. Drewnianoziemny wał dochodził do około 4–5 m wysokości przy 5–6,5 m szerokości u podstawy.
W okresie średniowiecza w rejonie grodu i miasta Łęczycy przecinały się ważne szlaki handlowe łączące wschód Europy, Ruś i okolice Lwowa z Wielkopolską i Pomorzem. Przez Łęczycę przechodziły szlaki w kierunku Torunia, Krakowa i Węgier. Obszar ten, pełen mokradeł, trudny do przejścia, lecz strategiczny, stanowił ważne miejsce w państwie Piastów.
Prawdopodobnie w okresie rządów króla Bolesława I Chrobrego (992–1025) powstało opactwo benedyktyńskie noszące nazwę Łęczyca Wielka (obecnie Tum). W 1107 roku Bolesław Krzywousty podczas wojny domowej z bratem Zbigniewem zajął Łęczycę i rozbudował gród.
Miasto Łęczyca pojawia się w źródłach od I poł. XII wieku. Pisano je po łacinie i pisarze kopiści nie zawsze oddawali jej słowiańskie brzmienie. Wymienia się ją zatem, jako: Lonsin, Llonzin, Lucic, Lunciz, Lantsiza, Loncizia, Lonsitia, Luchicia, Lunchicia. Po śmierci Bolesława Krzywoustego wdowa po nim Salomea otrzymała Łęczycę jako „oprawę wdowią”. W Łęczycy wychowywała Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego. Przypisywany jest jej, znaleziony podczas badań archeologicznych w latach 2009–2011 tajemniczy pierścień z napisem: +TOT VIVAS FELIX*QUOT VIVIT*TE[M]PORA FENIX (Obyś żył szczęśliwy, ile czasu żyje Fenix).
21 maja 1161 roku, z udziałem wielu książąt i biskupów oraz licznych dostojników świeckich, konsekrowano kolegiatę w Tumie, która zbudowana była na fundamentach opactwa benedyktynów z przełomu X/XI wieku. Do końca XI wieku był to jedyny ośrodek kościelny na obszarze całej wykształcającej się wtedy prowincji łęczyckiej. Od 1161 roku była to największa budowla sakralna w prowincji łęczyckiej, a także w diecezji gnieźnieńskiej. Przy wejściu do archikolegiaty znajduje się XII-wieczny portal główny uskokowy z kolumnami o głowicach zbliżonych do korynckich z rzeźbionym tympanonem (adoracja NM Panny z Dzieciątkiem) i ornamentowaną archiwoltą.
W 1180 roku w Łęczycy odbył się pierwszy sejm – wielki zjazd z udziałem dostojników duchownych i świeckich. Ustanowiono wtedy pewne przywileje dla Kościoła. Uchwały zjazdu łęczyckiego zatwierdził papież Aleksander III, który potwierdził także legalność władzy Kazimierza Sprawiedliwego jako księcia Polski (princepsa). Jego władzę potwierdził także cesarz Fryderyk I Barbarossa. Instytucja senioratu wprowadzona przez Bolesława Krzywoustego (założenie, że władzę w państwie sprawuje najstarszy członek dynastii) przestała mieć zastosowanie.
Pierwsza lokacja
W 1230 roku prokuratorzy biskupa pruskiego Chrystiana w osobach opatów: łekneńskiego Henryka i lądzkiego Jana nazwali Konrada Mazowieckiego władcą Kujaw, Łęczycy i Mazowsza. W 1235 roku nastąpiła prawdopodobnie pierwsza lokacja Łęczycy, ograniczona do Starego Miasta z kościołem św. Krzyża, jako „gminy niemieckich kupców i rzemieślników stanowiącą kolejne ogniwo tradycyjnej, szerokiej aglomeracji osadniczej”. W rejonie tym istniała osada targowa określana z czasem tradycyjną nazwą Emaus wraz z cmentarzyskiem szkieletowym zawierającym pochówki datowane na czas pomiędzy XII–XIV wiekiem. Oprócz kościoła znajdował się w osadzie targowej młyn i karczmy. Ich właścicielami w XIII wieku byli możnowładcy, w tym komes Mszczuj i jego brat archidiakon krakowski Gumbert.
Na przełomie marca i kwietnia 1241 roku nastąpiła agresja mongolskich Tatarów na księstwo łęczyckie. Głównym celem Tatarów były Węgry. O zagrożeniu z ich strony było wiadomo wcześniej od księcia czernichowskiego Michała i jego syna Rościsława, którzy w 1240 roku ruszyli z Rusi i przybyli do Konrada. Bolesław Konradowic gościł natomiast na Mazowszu w Wyszogrodzie rodzinę książęcą Romanowiczów na czele z Danielem i Wasyłkiem. Pobyt wojsk mongolskich w księstwie łęczyckim odnotowało kilka źródeł. Donoszą o tym Rocznik kapituły gnieźnieńskiej, Kronika wielkopolska i Katalogi biskupów krakowskich, w którym czytamy, że Thartari […] in Poloniam ingrediuntur, aliqui in Lanciciam et Cuiaviam, aliqui Cracouiam adeunt.
W 1244 roku w Łęczycy odbył się synod prowincjonalny archidiecezji gnieźnieńskiej pod przewodnictwem arcybiskupa Pełki, kiedy księcia Konrada dotknęły kary kościelne za niszczenie dóbr kościelnych.
Na Boże Narodzenie 1245 roku zawitała do Łęczycy papieska misja franciszkańska w drodze na dwór wielkiego chana Mongołów na czele z wysłannikiem papieża Innocentego IV Janem Piano di Carpini (1181–1252) oraz towarzyszącym mu od Wrocławia Benedyktem Polakiem (1200–1251). W Łęczycy książę ruski Wasylek Romanowicz przekazał podróżnikom wiele cennych informacji o Tatarach. Za pośrednictwem księcia ruskiego i jego brata Daniela otrzymali żelazny list chiński na dalszą drogę. Za pośrednictwem księcia Konrada franciszkanie dotarli do Kijowa. Wyprawa do Mongolii się powiodła. W Karakorum otrzymali od chana Gujuka odpowiedź dla papieża. Była to pierwsza tak daleka podróż Europejczyków. Kilka lat po powrocie Jana Piano di Carpini i Benedykta Polaka do Europy urodził się Marco Polo, którego opowieści o wyprawach na Daleki Wschód rozbudziły marzenia wielu podróżników i odkrywców.
Miasto rozwijało się dynamicznie. Za czasów Władysława Łokietka i jego młodszego brata Kazimierza II łęczyckiego zostało przeniesione w miejsce obecnej starówki. Pobudowano tam w II połowie XIII wieku klasztor i kościół oo. dominikanów, jako pierwszy obiekt gotycki, a w późniejszych wiekach powstał zamek kazimierzowski w XIV wieku, kościół farny pw. św. Andrzeja Aposoła, jako murowany z fundacji Władysława Jagiełły i inne cenne zabytki warte zwiedzenia.
Zniszczenia w czasie potopu
Późniejsze dzieje miały wpływ na losy miasta i jego mieszkańców. W XVII wieku nastąpił czas wojen. Szczególnie potop szwedzki miał wpływ na zniszczenie i częściową degradację miasta.
Łęczyca przeżywała swoje wzloty i wielokrotne upadki. Do drugiego rozbioru Polski była miastem wojewódzkim. Po pierwszej wojnie światowej, w 1919 roku, na obszarze m.in. dawnego księstwa łęczyckiego powstało po raz pierwszy województwo łódzkie. W okresie II wojny światowej na obszarze ziemi łęczyckiej, w dniach 9–12 września rozpoczęła się bitwa nad Bzurą. W XX wieku, dzięki kopalni rudy żelaza i dużym zakładom pracy wykorzystującym potencjał rolniczy regionu, Łęczyca znów zaczęła na krótko odgrywać dużą rolę. Obecnie jest to ciekawe miasteczko z klimatem z niepowtarzalną ofertą turystyczną. Zostało tu wiele cennych zabytków.
TU WARTO PYTAĆ O INFORMACJE
- Oddział PTTK „Ziemi Łęczyckiej” w Łęczycy, Łęczyca, ul. Marii Konopnickiej 10, tel. 603 618 966
- Lokalna Organizacja Turystyczna „Centralny ŁUK Turystyczny” w Łęczycy, ul. Marii Konopnickiej 14, tel. 510 104 937
- Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi – skansen Łęczycka Zagroda Chłopska i Grodzisko w Tumie, tel. 602 426 314
- Parafia w Tumie, tel. 793 760 107
- Muzeum w Łęczycy, tel. 24 841 10 21
- Punkt Informacji Turystycznej w Łęczycy, tel. 24 721 03 11.
Tekst i zdjęcia Janusz Jankowski
Łęczycki działacz i pracownik samorządowy związany z Oddziałem PTTK „Ziemi Łęczyckiej” w Łęczycy i Lokalną Organizacją Turystyczną "Centralny ŁUK Turystyczny w Łęczycy. Od 2008 roku przewodnik terenowy o regionie łódzkim, a od 2023 roku – instruktor przewodnictwa.
