Pierwsza wzmianka o Serocku pojawiła się w falsyfikacie mogileńskim z 1065 roku. W 1417 roku Serock uzyskał prawa miejskie. Położenie przy ruchliwych traktach – wodnym i lądowym – powodowały, że przez kolejne wieki miasto i okolice były w wyniku wojen wielokrotnie niszczone i odbudowywane. Mimo to, w Serocku i okolicach zachowało się sporo interesujących zabytków i miejsc historycznych.
Gdzie biły serca Serocka
Grodzisko Barbarka przy ulicy Radzymińskiej jest najstarszym miejscem w Serocku. Gród zbudowano tu w połowie X wieku i jego powstanie było związane z włączeniem ziem nad Narwią do państwa pierwszych Piastów. Obiekt został zniszczony w XIII wieku. Nazwa wzgórza pochodzi od św. Barbary, patronki kaplicy, która powstała tu w XVII wieku. Rynek zawsze był sercem Serocka. Jego układ zachował się od czasów lokacji miasta. W latach 1848–1849 położono na nim bruk, który istnieje do dziś. Zabudowę wielokrotnie niszczyły pożary i wojny. Zachowały się zaledwie cztery budynki z początku XX wieku. W połowie lat 90. poprzedniego stulecia podjęto działania mające na celu odbudowę historycznego układu urbanistycznego.
Makieta grodziska Barbarka w Serocku
fot. Agnieszka Woźniakowska
Architectura sacralis
Najstarszym w pełni zachowanym zabytkiem w mieście jest kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny przy ulicy Farnej. Ceglaną świątynię zaczęto wznosić około roku 1524, a ukończono przed końcem XVI stulecia. Jej fundatorami byli Stanisław i Janusz III, ostatni książęta mazowieccy. Kościół jest budowlą jednonawową. Uwagę zwraca gotyckie żebrowe sklepienie, lecz wystrój pochodzi z XVIII wieku. 22 czerwca 2013 roku ślub wzięli tu Anna i Robert Lewandowscy. Drugą zabytkową świątynią w gminie jest kościół pw. św. Antoniego w Woli Kiełpińskiej. Powstał w latach 1895–1899, po tym jak świątynia parafialna w Zegrzu znalazła się na terenie twierdzy. Fundatorami kościoła byli Jadwiga i Maciej Radziwiłłowie.
Kościół pw. Zwiastowania Najświętszej
Maryi Panny w Serocku z XVI wieku
fot. Artur Spodobalski
Architectura militaris
W Serocku, przy ulicy Pułtuskiej odnajdziemy pozostałości wałów napoleońskiej twierdzy. Decyzję o ufortyfikowaniu miasta Bonaparte podjął pod koniec 1806 roku. Prace trwały z przerwami do 1812 roku i to wówczas fortyfikację zwiedził sam cesarz. W czasie powstania listopadowego w twierdzy stacjonowały oddziały polskie przed „wyprawą na gwardie” w maju 1831 roku. Później fortyfikacja bezpowrotnie straciła znaczenie. Na terenie gminy Serock znajduje się jeszcze jeden obiekt fortyfikacyjny – rosyjska twierdza w Zegrzu. Została zbudowana w latach 1890–1895 i składała się z dwóch fortów, dwóch kompleksów koszarowych i trzech dużych prochowni. Z obiektów koszarowych zachowało się niewiele, za to forty i prochownie są w doskonałym stanie. Większość terenu twierdzy jest obecnie w rękach wojska, ale nadnarwiańskie prochownie są dostępne.
Cmentarze
Na terenie gminy Serock znajdują się cztery nekropolie – dwie katolickie oraz żydowska i ewangelicka. Cmentarz katolicki w Serocku powstał w pierwszych latach XIX wieku – najstarszy nagrobek należy do rodziny Gregorkiewiczów. Na uwagę zasługują groby ludzi zasłużonych dla miasta oraz ofiar II wojny światowej. Serocki cmentarz żydowski powstał w tym samym okresie. Został zniszczony przez Niemców w czasie II wojnie światowej. Obecnie jest zadbany i na jego teren wróciła znaczna część macew. Drugi z cmentarzy katolickich znajduje się w Woli Kiełpińskiej. Powstał w ostatnich latach XIX wieku. Na jego terenie znajdują się pomniki starsze niż nekropolia. Wiąże się to z likwidacją cmentarza w Zegrzu i przeniesieniem niektórych szczątków. Ostatni z cmentarzy – ewangelicki – znajduje się w Kani Nowej. To miejsce, gdzie od XIX wieku chowano niemieckich osadników.
Pałace i dworki
W gminie Serock znajdują się dwa pałace – klasycystyczny w Zegrzu i neorenesansowy w Jadwisinie. Pierwszy został zbudowany przez Stanisława Krasińskiego w połowie XIX wieku. Później, za sprawą małżeństwa Jadwigi Krasińskiej z Maciejem Józefem Radziwiłłem, przeszedł w ręce Radziwiłłów. Wspomniane małżeństwo musiało pod koniec XIX wieku sprzedać rezydencję, gdyż Rosjanie zamierzali zbudować w Zegrzu twierdzę. Dziś obiekt jest hotelem. Po wyprowadzeniu się z Zegrza, Radziwiłłowie wybudowali pałac w Jadwisinie, który był siedzibą rodową do 1939 roku. Po wojnie został znacjonalizowany, a obecnie znajduje się w prywatnych rękach i jest remontowany. Po dworku Szaniawskich w Zegrzynku, zbudowanym jeszcze dla hrabiów Krasińskich w latach 30. XIX wieku, pozostały tylko schody. Po tym jak w latach 60. XIX wieku Jadwiga Krasińska wydzierżawiła teren pod budowę młyna parowego, w dworku rezydował jego dyrektor. Od lat 80. XIX wieku był nim Zygmunt Szaniawski. W 1886 roku urodził się tu słynny dramaturg Jerzy Szaniawski, właściciel obiektu aż do swojej śmierci w 1970 roku. Siedem lat później budynek spłonął w niejasnych okolicznościach. Tuż przy dworku można znaleźć fragmenty piwnic wspomnianego młyna oraz kamień młyński. Nowoczesny, duży młyn został zbudowany w 1860 roku. W 1901 roku strawił go pożar i nie został odbudowany. Zegrzynek został wówczas zamieniony przez Szaniawskich w modne letnisko.
Pałac Krasińskich w Zegrzu, połowa XIX wieku
fot. Artur Spodobalski
Pałac Radziwiłłów w Jadwisinie, koniec XIX wieku
fot. Artur Spodobalski
Warto też zobaczyć
Zespół budynków dawnego zajazdu pocztowego przy ulicy Pułtuskiej w Serocku powstał w latach 1824–1828. Jego budowa była związana z powstaniem traktu petersburskiego wiodącego z Warszawy do stolicy cesarstwa rosyjskiego. Zajazd był bazą dla kurierów pocztowych, miejscem, w którym mogli wymienić konie, zjeść, odpocząć a nawet zanocować. Obsługa zajazdu zabezpieczała też przejazdy rodziny carskiej i ważnych urzędników. Budynki są dziś przeznaczone na mieszkania komunalne. Izba Pamięci i Tradycji Rybackich – lokalne muzeum w Serocku – mieści się przy ulicy św. Wojciecha, w budynku dawnej szkoły z końca XIX wieku. Multimedialna ekspozycja prezentuje historię miasta i okolic. Niedaleko od Zegrzynka znajduje się powstałe w 1929 roku Obserwatorium Geodezyjno-Geofizyczne Borowa Góra. Wyznaczono wtedy „centralny punkt astronomiczny do nowego pomiaru państwa”. W działającym do dziś obserwatorium zachowało się kilka przedwojennych budowli.
Izba Pamięci i Tradycji Rybackich w Serocku
fot. Julita Wiśniewska
Tekst Mirosław Pakuła
Inspektor ds. upowszechniania historii lokalnej Urzędu Miasta i Gminy w Serocku, historyk-regionalista.
Zdjęcia Artur Spodobalski, Julita Wiśniewska, Agnieszka Woźniakowska
