Gniezno kojarzy się z początkami państwa polskiego i wprowadzeniem chrześcijaństwa. Często uważane jest za pierwszą stolicę Polski. Spoczywają tu szczątki św. Wojciecha, jednego z patronów naszego kraju. Miejscem, którego nie można pominąć podczas zwiedzania Gniezna, jest Wzgórze Lecha, gdzie wznosi się gnieźnieńska archikatedra. Przenieśmy się więc do czasów Mieszka I oraz początków kościoła w Polsce.
Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny to oficjalny tytuł archikatedry gnieźnieńskiej. Świątynia ta jest miejscem szczególnym w dziejach narodu i kościoła polskiego. Powstała na terenie zespołu grodowego na Wzgórzu Lecha w X wieku jako jedna z pierwszych świątyń chrześcijańskich w Polsce.
Stołeczne pierwszeństwo
Dziś w różnych gremiach, zarówno historyków, jak i krajoznawców, bywają toczone dyskusje dotyczące lokalizacji pierwszej stolicy Polski. Czy tę funkcję pełniło Gniezno czy Poznań? Są to jednak czcze dyskusje. W X wieku nie było stolicy kraju w dzisiejszym rozumieniu tego terminu. Głównym ośrodkiem władzy był gród, w którym w danym momencie rezydował książę. W połowie X wieku takimi grodami były m.in. Gniezno i Poznań. Nie miały one jednak oficjalnego tytułu stolicy państwa polskiego. Swego rodzaju wyznacznikiem wielkości grodów w Polsce w czasach Bolesława Chrobrego jest zapis w kronice Galla Anonima o liczbie wojowników wystawianych na wyprawy wojenne. Gniezno wystawiało 1500 pancernych (jeźdźców na koniach) i 5000 tarczowników (pieszych), Poznań – 1300 pancernych i 4000 tarczowników, Włocławek – 800 pancernych i 2000 tarczowników, a Giecz – 300 pancernych i 2000 tarczowników.
Pierwszy polski święty
To z Gniezna wyruszył w 997 roku na wyprawę misyjną u Prusów pochodzący z Czech biskup Wojciech. Zginął z ich rąk w okolicach dzisiejszego Elbląga. Jego zwłoki Bolesław Chrobry wykupił i sprowadził do Gniezna. W 999 roku biskup Wojciech został kanonizowany, stając się pierwszą osobą świętą związaną z Polską. W związku z tym od roku 1000 Gniezno rozwijało się jako miejsce pielgrzymkowe. Kult św. Wojciecha przeniósł się też do jego rodzinnego kraju. Nastąpiło to w specyficznych okolicznościach. W czasie najazdu Wielkopolski w 1038 roku przez księcia Brzetysława Czeskiego część relikwii została zagrabiona i wywieziona do Pragi. Obecnie bardzo podobne sarkofagi z relikwiami
św. Wojciecha można oglądać w katedrach i w Gnieźnie, i w Pradze.
Gniezno i jego rola w początkach polskiej państwowości
Na początku XI wieku większego znaczenia wśród grodów wielkopolskich, czy też szerzej polskich, nabiera Gniezno. W roku 999 roku zostaje tu utworzona pierwsza na ziemiach polskich archidiecezja. W ramach tej metropolii kościelnej utworzono biskupstwa w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. W końcu XI wieku do metropolii w Gnieźnie przyłączono istniejące od 998 roku biskupstwo misyjne w Poznaniu. Pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim został Radzim Gaudenty, brat św. Wojciecha.
W roku 1000 odbyło się przy grobie św. Wojciecha w Gnieźnie spotkanie Bolesława Chrobrego z cesarzem Niemiec Ottonem III. Wydarzenie to można określić mianem pierwszej wizyty dyplomatycznej głowy innego państwa w Polsce.
Tradycją tego spotkania są odbywające się od 2000 roku kolejne Zjazdy Gnieźnieńskie gromadzące polityków i działaczy kulturalnych z różnych państw. W 1025 roku w katedrze gnieźnieńskiej miała miejsce pierwsza w dziejach Polski koronacja królewska. Koronę nałożono na głowę Bolesława Chrobrego. Niestety władca ten zmarł wkrótce po tym wydarzeniu, więc jeszcze tego samego roku podobna uroczystość odbyła się z udziałem Mieszka II. W Gnieźnie koronowani byli także Bolesław Śmiały (1076), Przemysł II (1295) i Wacław II Czeski (1300). Kolejne koronacje władców Polski miały miejsce już w Krakowie, jednakże koronatorami (osobami dokonującymi aktu koronacji) zawsze byli arcybiskupi gnieźnieńscy. Od początków państwa polskiego aż do końca królestwa w XVIII wieku arcybiskupi gnieźnieńscy byli w precedencji stanowisk drugą osobą w kraju. Mieli nie tylko prawo, ale i obowiązek – jeśli zaszła taka potrzeba – upominania króla. Pod nieobecność władcy w kraju lub w czasie jego choroby mieli prawo zwoływania sejmu, a w czasie bezkrólewia sprawowali funkcję interrexa. Na soborze w Konstancji w 1415 roku arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba uzyskał dla siebie i następców tytuł Prymasa Polski – pierwszego wśród równych. Pełna tytulatura arcybiskupów gnieźnieńskich brzmiała wówczas następująco: Z łaski Bożej i Stolicy Apostolskiej Prymas Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego Pierwszy Książę.
Archikatedra gnieźnieńska
Stojąca na Wzgórzu Lecha obecna bazylika prymasowska powstała na miejscu wcześniejszych, istniejących od X wieku, świątyń przedromańskiej i romańskiej. W drugiej połowie XIV wieku z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego zaczęto wznosić nową gotycką świątynię, której budowę zakończono po prawie 150 latach. Do połowy XX wieku nawa główna i prezbiterium miały formy barokowe. W latach 1945–1961, w czasie renowacji świątyni, odkryto wiele gotyckich detali architektonicznych i przywrócono w nawie głównej pierwotne sklepienia gotyckie. W końcu XX wieku odtworzono m.in. w prezbiterium barokową konfesję, odnowiono kaplice i udostępniono do zwiedzania podziemia, odsłaniające relikty budowli sprzed tysiąca lat. Współcześnie bazylika prymasowska prezentuje się bardzo okazale jako monumentalna trójnawowa świątynia gotycka otoczona wieńcem kaplic z XV i XVIII wieku. Można stwierdzić, że walory architektoniczne świątyni są proporcjonalne do dziejów i rangi arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Archikatedrę szczęśliwie ominęły większe klęski żywiołowe i działania wojenne. Jest to jeden z najciekawszych obiektów zabytkowych w kraju. W 1986 roku w plebiscycie ,,7 pereł architektury polskiej” magazynu turystycznego ,,Światowid” świątynia ta znalazła się na liście laureatów.
W ościeżach kruchty południowej katedry wiszą słynne ,,drzwi gnieźnieńskie” – najcenniejszy w Polsce zabytek plastyki romańskiej.
Drzwi powstały w XII wieku i stanowią dar Mieszka III. W 18 kwaterach przedstawione są sceny z życia św. Wojciecha. Obramowaniem jest piękny gotycki portal wykonany w XIV wieku ze sztucznego kamienia. W nawach bocznych i ambicie zachowały się oryginalne gotyckie sklepienia z żebrami i detalami kamiennymi. Bardzo okazałe są obramowania wejść do kaplic oraz najbogatsza w Polsce kolekcja kutych krat zamykających wejścia do tychże elementów świątyni. Każda z 14 kaplic posiada bogate wyposażenie wnętrza (ołtarze, nagrobki, epitafia). Na ścianie pod chórem organowym znajdują się dwie cenne, późnogotyckie płyty nagrobne arcybiskupów: Zbigniewa Oleśnickiego, marmurowe dzieło Wita Stwosza (1495), oraz Jana z Sienna (1480) wykonane z brązu dzieło anonimowego artysty flandryjskiego. Środkową część prezbiterium zajmuje barokowa konfesja z XVII wieku wzorowana na tej z bazyliki watykańskiej. Pod ozdobnym baldachimem umieszczona jest srebrna trumna z relikwiami św. Wojciecha. Po bokach stoją trony: prymasowski i biskupi. Natomiast w części tylnej położona jest gotycka tumba – dawny grobowiec św. Wojciecha, mistrzowskie dzieło gdańskiego rzeźbiarza Hansa Brandta z końca XV wieku. W podziemiach katedry obejrzeć można relikty wcześniejszych świątyń. Z udostępnionej do zwiedzania wieży południowej rozciąga się rozległa panorama Gniezna i jego najbliższych okolic. Na zwiedzanie najciekawszych elementów bazyliki prymasowskiej trzeba przeznaczyć około półtorej godziny. Jest to czas prawdziwej uczty duchowej – artystycznej i historycznej. Archikatedra gnieźnieńska jest też najciekawszym obiektem Szlaku Piastowskiego wiodącego z Poznania do Kruszwicy. Z oddalonego o 50 km Poznania do Gniezna istnieje dogodny dojazd drogą ekspresową S5, a także pociągami Poznańskiej Kolei Metropolitalnej.
Tekst Włodzimierz Łęcki
Nauczyciel akademicki, krajoznawca, autor książek krajoznawczych, przewodników turystycznych. Członek Honorowy PTTK. Wojewoda poznański, senator RP. Przewodniczący Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu.
Zdjęcia Zbigniew Szmidt
Drzwi gnieźnieńskie przedstawiają życiorys św. Wojciecha
Pomnik króla Bolesława Chrobrego
Ozdobna krata wejścia do kaplicy
Relikwiarz św. Wojciecha
