Cerkwie Hajnówki

Hajnówka to miasto powiatowe na skraju Puszczy Białowieskiej, zwane „bramą do Puszczy”. Powstała w XVIII wieku na polanie leśnej, rozwinęła się jako duży ośrodek przemysłu drzewnego. Prawa miejskie otrzymała dopiero w 1951 roku.
Dziś Hajnówka jest ośrodkiem kulturalnym polskich Białorusinów. Działają tu Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej oraz Liceum Ogólnokształcące z Dodatkową Nauką Języka Białoruskiego. Ponad połowa mieszkańców Hajnówki to prawosławni, którzy napłynęli z sąsiednich wiosek wraz z rozwojem przemysłu drzewnego, głównie w latach 70. XX wieku. Wtedy to służąca dotąd wiernym drewniana cerkiewka pw. św. Mikołaja (powstała przez zaadaptowanie do celów liturgicznych budynku byłego nadleśnictwa) okazała się za ciasna. Wraz z oddaniem do użytku nowej okazałej świątyni Świętej Trójcy, została przeniesiona początkowo do wsi Czyże. Obecnie jest to cerkiew św. Jana Teologa w Białymstoku, na osiedlu Bacieczki.

Słowo „cerkiew” pochodzi przypuszczalnie od greckiego wyrazu kiriakon czyli „pański”, a więc znaczy Dom Pański.
Do języków słowiańskich przeszło przypuszczalnie wtedy, gdy Słowianie podbili północną Grecję, w tym Macedonię.
W średniowieczu tym mianem określano w Polsce wszystkie świątynie chrześcijańskie (również kościoły katolickie),
dziś tylko świątynie obrządku wschodniego: prawosławne i greckokatolickie.
Charakterystyczne kopuły cerkwi, zwane cebulkami, przypominają płomienie świec, a więc płomienność modlitwy
i dążenie człowieka do Boga.
Budynek cerkwi wieńczą krzyże łacińskie lub inne, zwane prawosławnymi – z trzema (lub dwoma) belkami poprzecznymi. Zwyczaj robienia takich pochodzi z Kijowa, ale żaden przepis tego nie nakazuje. Najwyższe ramię krzyża (czasem go nie ma) oznacza tabliczkę nad głową Ukrzyżowanego, środkowe jest dla jego rąk, najniższe zaś to podnóżek.
Sobór (świątynia o szczególnym znaczeniu, wyróżniająca się rozmiarami i znaczeniem) prawosławny Świętej Trójcy
w Hajnówce powstał w latach 1973–1982 i przez wiele lat, aż do wybudowania świątyni św. Ducha w Białymstoku, był największą cerkwią w Polsce. Może pomieścić 5 tys. wiernych.
Projektantem cerkwi i częściowo jej wyposażenia był architekt Aleksander Grygorowicz (1923–2023) z Politechniki Poznańskiej. Prace te spotkały się z powszechnym uznaniem i przyniosły profesorowi w 1981 roku Nagrodę im. Brata Alberta.
Sobór ma nowoczesną, pełną ekspresji architekturę. Niewiele przypomina tradycyjną cerkiew, gdyż projektantowi zależało na pokazaniu, że architektura cerkiewna nie musi być zbyt tradycyjna. Zwracają uwagę charakterystyczne nieregularne betonowe (tzw. łupinowe) dachy, nawiązujące do najnowszej architektury zachodnioeuropejskiej. Cerkiew wieńczą dwie cebulaste kopuły – większa nad nawą i mniejsza nad baptysterium. Wieża sięga 50 metrów wysokości.
Wnętrze świątyni ma dwie kondygnacje. Jest bajecznie kolorowe, podobnie jak we wszystkich nowych cerkwiach na Podlasiu. Pracowali przy tym prawosławni artyści z różnych krajów. Witraże w nieregularnie rozmieszczonych oknach wykonano w Krakowie wg projektu prof. Adama Stalony-Dobrzańskiego.
Oba ikonostasy („ściany” z ikonami oddzielające prezbiterium od nawy, posiadające jedne drzwi pośrodku i dwa nieco mniejsze po bokach) w cerkwi górnej powstały wg. projektu Aleksandra Grygorowicza. Znajdujące się w nich ikony oraz polichromię górnej części soboru wykonał Grek Dymitrios Andonopulos nawiązując do wzorów dawnego malarstwa późnobizantyjskiego. Pracował na tym w latach 1986–1990, przyjeżdżając dwa razy w roku na dwa – trzy tygodnie. Zadziwiał kunsztem i szybkością wykonywania pokrywających całe wnętrze cerkwi wizerunków Maryi, Chrystusa w różnym wieku, świętych i aniołów scen biblijnych. Swoją pracę traktował jako ofiarę, gdyż honoraria ledwie pokrywały koszty jego podróży do Polski.
Nietypowy ikonostas główny górnej cerkwi, zasłaniający ołtarz dedykowany Świętej Trójcy, wykonany jest z betonu
i pokryty ceramiczną okładziną. Mozaiki umieszczone na nim są dziełem ukraińskiego artysty Włodzimierza Tichowa
z Charkowa.
Wewnątrz świątyni zwraca uwagę piękny ogromny żyrandol (panikadiło), również projektu Aleksandra Grygorowicza.
Ma on formę równoramiennego krzyża i zwany jest Krzyżem Tysiąclecia Chrztu Rusi. Ruś przyjęła chrzest w 998 roku,
a więc 22 lata później niż Polska. Żyrandol zdobią 24 ikony w formie witraży, które przedstawiają historię Cerkwi na Rusi . Widać na ich m. in. Bogurodzicę, św. Andrzeja Apostoła, św. św. Cyryla i Metodego, św. Olgę i jej wnuka św. Włodzimierza (który ochrzcił Ruś), jego synów św. św. Borysa i Gleba.
Górna cerkiew oprócz nawy głównej posiada również, podwyższoną o kilka stopni, północną nawę boczną
z jednorzędowym ikonostasem oraz ołtarzem poświęconym Ikonie Matki Bożej – Nieoczekiwana Radość (Nieczajannaja Radost). Obrazuje ją fresk za tym ołtarzem.
Ikona Nieoczekiwana Radość (obecnie umieszczona w prezbiterium, w rzeźbionej ramie) znalazła się już w poprzedniej drewnianej cerkiewce św. Mikołaja, kiedy w Hajnówce w 1942 roku erygowano pierwszą w parafię prawosławną. Od tego czasu trwa tu jej kult. Została podarowana przez mieszkankę Hajnówki, która przywiozła ją z Moskwy. Jest to kopia cudownego wizerunku Nieoczekiwana Radość czczonego w Moskwie. Matka Boża przedstawiona jest z Chrystusem ubranym w odsłoniętą na piersiach tunikę. Z jego dłoni, stóp i boku płynie krew. Po lewej stronie u dołu słabo widoczna jest postać grzesznika modlącego się do Matki Bożej.
Duża ikona Matki Bożej – Nieoczekiwana Radość znajduje się po lewej stronie cerkwi w drewnianym kiocie (ołtarzyku). Nie ma jednak na niej postaci modlącego się grzesznika.
W święto Ikony Nieoczekiwana Radość 11 października 1992 roku wyświęcono sobór Świętej Trójcy. Na górnym poziomie soboru znalazło miejsce także baptysterium (tzw. cerkiew boczna) poświęcone lokalnym świętym. Ściany zdobią tu polichromie z wizerunkami św. Cyryla z Turowa i św. Eufrozyny Połockiej, a na środku pomieszczenia wyłożona jest ikona podlaskiego świętego męczennika, młodzieńca Gabriela Zabłudowskiego – patrona młodzieży prawosławnej, urodzonego w niedalekich Zwierkach.
Ikonostas znajdujący się w baptysterium oraz ikony w nim zaprojektowali i wykonali artyści Aleksander Tkaczenko
i Eugeniusz Błasowicz z Kowla w Ukrainie.
W dolnej cerkwi (św. Mikołaja) umieszczony jest rzeźbiony w drewnie ikonostas nawiązujący stylistyką do tradycyjnych wzorów. Ten, jak i drugi – pod dzwonnicą zaprojektował i wyrzeźbił w drewnie Jan Sołowianiuk z Hajnówki. Ikony do nich wykonali Asen Gicow z Bułgarii i Aleksander Sokołow z Moskwy.
Po prawej stronie cerkwi dolnej umieszczono trzyczęściowy drewniany, bogato rzeźbiony kiot. W centrum widoczny jest wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej ze św. Anną i św. Joachimem. Na bocznych skrzydłach znajdują się ikony
św. Barbary i św. Łukasza – biskupa Krymu, patrona lekarzy.
Sobór Świętej Trójcy posiada doskonałą akustykę wnętrza. Od 1982 roku odbywa się tu corocznie w maju międzynarodowy festiwal chórów śpiewających muzykę cerkiewną, w którym biorą udział śpiewacy z państw Europy, Azji, Ameryki Północnej i Afryki.
Sobór Świętej Trójcy nie jest jedyną cerkwią w Hajnówce. Przy ul. Reja stoi nowoczesna, dwupoziomowa cerkiew Narodzenia św. Jana Chrzciciela wzniesiona w latach 1995–2001 wg projektu znanego współczesnego architekta Jana Kabaca na planie dwóch nachodzących na siebie krzyży równoramiennych obróconych względem siebie o 45°. Ma 36,5 m wysokości. W centrum cerkwi górnej umieszczony jest duży murowany ikonostas pokryty barwną ceramiczną mozaiką oraz pozłacany żyrandol (panikadiło) ważący ok. 800 kg, wykonany w Sofrino pod Moskwą. W dolnej świątyni ikonostas jest drewniany, pozłacany. Oba zostały wykonane przez artystów z Ukrainy – w górnej cerkwi przez Mikołaja Kundela z Równa, w dolnej (Świętych Męczenników Ziemi Chełmskiej i Podlaskiej) w 2003 roku przez Aleksandra Tkaczenko ze współpracownikami. Polichromię wnętrza świątyni stworzyli również artyści z Ukrainy na czele z Wołodymirem Teliczko z Doniecka. Nad prezbiterium góruje wizerunek Marki Bożej Orantki z dłońmi wzniesionymi w geście modlitwy.
Nieopodal, na cmentarzu prawosławnym, stoi niewielka drewniana cerkiew pw. Wszystkich Świętych. Wzniesiona w 1953 roku została w latach 1995–1998 rozbudowana. Znajdujący się w niej ikonostas wykonał miejscowy rzemieślnik, ale umieszczone w nim ikony to dzieła Jerzego Nowosielskiego. Jest ich 11. Artysta stworzył je w 1966 roku w Krakowie. Cztery największe w rzędzie dolnym (tzw. namiestnym) to: Archanioł Michał, Matka Boża z Dzieciątkiem, Chrystus Pantokrator (Władca Wszechświata) i św. Mikołaj. Na carskich wrotach (środkowe drzwi w ikonostasie), ozdobionych motywami liści akantu, są niewielkie ikony przedstawiające Zwiastowanie (dwie umieszczone najwyżej) oraz czterech ewangelistów. W zwieńczeniu ikonostasu widnieje jedna z najpiękniejszych ikon Nowosielskiego – Ostatnia Wieczerza. Wg Krystyny Czerni, biografki artysty jest ona utrzymana w ceglasto-malachitowej gamie barwnej.
Trzecia, najnowsza, hajnowska cerkiew parafialna Dymitra Sołuńskiego stoi przy ul. Warszawskiej. Trwającą 12 lat budowę, wg. projektu Michała Bałasza, ukończono w 2007 roku. Architekt, znany z budowy wielu świątyń, nazywany jest niekiedy Architektem Pana Boga. Dwupoziomowa cerkiew ma plan krzyża łacińskiego. Wewnątrz cerkwi górnej wyróżnia się współczesny okazały dębowy ikonostas. Przed nim, po prawej stronie, w drewnianym kiocie umieszczona jest ikona patrona świątyni. Św. Dymitr męczennik urodził się w dzisiejszych Salonikach w Grecji, które w języku starocerkiewnym posiadały nazwę Sołuń. Jest on patronem prawosławnych żołnierzy. Freski wnętrza, ukończone w 2006 roku, są dziełem ukraińskich twórców z Poczajowa, Charkowa i Kijowa pracujących pod kierunkiem Iwana Żadana. Zwraca uwagę oryginalna scena Zdjęcia Chrystusa z Krzyża umieszczona na sklepieniu w przedniej części cerkwi.
Dolną tzw. zimową cerkiew św. Serafina z Sarowa (jednego z najpopularniejszych świętych prawosławnych, kanonizowanego w 1903 roku) zdobią realistyczne freski ze scenami z życia patrona. Święty przedstawiony jest jako dobroduszny siwowłosy staruszek w leśnej pustelni, gdzie na modlitwie i pracy spędził większość dorosłego życia. Uzbieranym pożywieniem dzielił się z przychodzącymi doń dzikimi zwierzętami, co obrazuje sympatyczna scena z niedźwiedziem. Ikonostas jest tu starszy, gdyż pochodzi z drewnianej cerkiewki św. Mikołaja służącej wiernym do czasu wzniesienia najbardziej znanego w Hajnówce soboru św. Trójcy.

Tekst i zdjęcia Maria i Przemysław Pilichowie
Krajoznawcy, autorzy i współautorzy znakomitych przewodników i opracowań turystyczno-krajoznawczych m. in. wyróżnionej Nagrodą Magellana książki "Warszawa wielu kultur".