Od bajek biskupa Krasickiego, przez przygody Pana Samochodzika Nienackiego, warmińskie legendy Zientary-Malewskiej, po Fabrykę oficerów Kirsta – związki Warmii i Mazur z literaturą są bogate i różnorodne. Warto je odkrywać, odwiedzając ten malowniczy region.
Wędrując po Warmii i Mazurach, natkniemy się na wiele literackich tropów. Po pierwsze, region bywał (i nadal bywa) miejscem zamieszkania lub czasowych pobytów poetów i pisarzy, a dla niektórych z nich – przynajmniej miejscem pochodzenia. Po wtóre zaś – region ten stawał się (i nadal jest) albo pełnoprawnym bohaterem, albo przynajmniej tłem akcji utworów literackich. Niejednokrotnie jego niepowtarzalne krajobrazy inspirowały twórców, co znajdowało odzwierciedlenie w ich dziełach.
Książę poetów z serca Warmii
Liczne pokolenia uczniów poznały najsłynniejszego literata związanego z regionem, który w latach 1767–1795 pełnił funkcję biskupa warmińskiego. To Ignacy Krasicki (1735–1801), oświeceniowy poeta, prozaik, publicysta i encyklopedysta. Do kanonu polskiej literatury weszły jego bajki, satyry i poematy heroikomiczne (m.in. Monachomachia). Krasicki jest też uznawany za autora pierwszej polskiej powieści (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki).
Pełniąc funkcję biskupa, Krasicki urzędował w ówczesnej stolicy Warmii – Lidzbarku Warmińskim. Jego główną siedzibą był zamek biskupi z XIV wieku, w którym obecnie mieści się muzeum z ekspozycją poświęconą osobie i dziełu Krasickiego. Drugą budowlą, w której biskup poeta bywał, jest Oranżeria Krasickiego – pawilon ogrodowy z początku XVIII wieku (obecnie siedziba biblioteki). Letni pałac biskupi wybudowany w stylu barokowym zachował się w Smolajnach koło Dobrego Miasta.
Lidzbark Warmiński – Oranżeria Krasickiego i popiersie biskupa poety
O Warmio moja miła...
Wcześniej w Lidzbarku Warmińskim jako biskupi rezydowali inni luminarze literatury swoich czasów, m.in.: Jan Dantyszek (1537–1548), Stanisław Hozjusz (1551–1579) i Marcin Kromer (1579–1589). W zamku urzędował też Mikołaj Kopernik (1503–1510), pełniąc funkcję sekretarza swojego wuja biskupa Łukasza Watzenrodego. Jako prezent pożegnalny zadedykował wujowi swój łaciński przekład z greki Listów obyczajowych, sielskich i miłosnych Teofilakta Symokatty. Kopernik mieszkał też w Olsztynie (1516–1521), choć tu raczej tworzył dzieła naukowe, a nie literackie.
Jednak Olsztyn – jako największe (od końca XIX wieku) miasto Warmii i Mazur – siłą rzeczy stawał się ośrodkiem życia literackiego. Spośród twórców, którzy w nim osiedli, warto wspomnieć o Marii Zientarze-Malewskiej (1894–1984), która Warmii poświęciła swoją twórczość poetycką, prozatorską i publicystyczną. Urodziła się w podolsztyńskiej wsi Brąswałd. Dziś przed jej domem rodzinnym stoi jej popiersie, a w budynku szkoły, do której uczęszczała, mieści się izba poświęcona jej pamięci. Szczególne miejsce w jej twórczości zajmował folklor – spisywała m.in. lokalne baśnie i legendy, zebrane pośmiertnie w tomie O różnych kłobukach, skarbach i zaklętych zamkach.
Brąswałd – popiersie Marii Zientary-Malewskiej
Rodem z oberlandzkiej krainy
Wobec zachodniej części regionu coraz częściej używana jest tradycyjna nazwa Oberlandu (Prus Górnych), choć zdarza się też nazywanie jej Mazurami Zachodnimi. W położonym na pograniczu tej krainy Morągu urodził się Johann Gottfried von Herder (1744–1803) – niemiecki filozof i pisarz, uznawany za jednego z klasyków weimarskich. Jego poglądy i pisma miały znaczący wpływ na rozwój literatury romantyzmu. W Muzeum Prus Górnych w morąskim pałacu Dohnów można obejrzeć poświęconą Herderowi wystawę. W Ostródzie urodził się i spędził część życia (potem pracował w Mielnie) Hans Helmut Kirst (1914–1989), niemiecki pisarz, autor blisko 60 książek. Jego bestsellerowe powieści to m.in. Fabryka oficerów i pięcioksiąg 08/15. Pisał je, korzystając ze swoich doświadczeń wojennych. Okres młodości pisarz uwiecznił m.in. w książkach: Bóg śpi na Mazurach i Przedziwni ludzie z Maulen. W Ostródzie, przed domem, w którym Kirst mieszkał, ustawiono głaz z tablicą pamiątkową.
Morąg – popiersie Johanna Gottfrieda von Herdera
Pan Samochodzik wkracza do akcji
Jednak najbardziej znanym w kraju pisarzem (a także dziennikarzem, publicystą i dramaturgiem) mieszkającym w Oberlandzie był Zbigniew Nienacki (właśc. Zbigniew Nowicki, 1929–1994). Większość jego książek powstała w Jerzwałdzie – wsi nad Jeziorem Płaskim (część kompleksu Jezioraka), do której przeprowadził się w 1967 roku. We wsi stoi dom, w którym mieszkał (własność prywatna, na jego ścianie wisi tablica pamiątkowa), w różnych jej miejscach ustawiono tablice z fragmentami jego książek, a na miejscowym cmentarzu jest jego grób.
Do letnich przyjazdów do Jerzwałdu Nienacki zachęcił swojego przyjaciela Aleksandra Minkowskiego (1933–2016), autora kryminałów i książek dla młodzieży (m.in. Gruby, Szaleństwa Majki Skowron – zekranizowanych jako seriale).
Jerzwałd – ogród dydaktyczny przy siedzibie Zespołu Parków Krajobrazowych Pojezierza Iławskiego i Wzgórz Dylewskich
W swojej powieści dla dorosłych Raz w roku w Skiroławkach Nienacki sportretował mieszkańców Jerzwałdu, ukazując ich w krzywym zwierciadle, co pogłębiło jego konflikty z otoczeniem.
Inne budzące kontrowersje książki Nienackiego to Wielki las i Dagome Iudex.
Jednak pisarz najbardziej znany jest z popularnego do dzisiaj cyklu książek przygodowych dla młodzieży o Panu Samochodziku (już do 1979 roku sprzedano 2 mln egzemplarzy!). Tytułowy bohater to historyk sztuki, który rozwiązuje zagadki najczęściej dotyczące zaginionych lub skradzionych dzieł sztuki i pamiątek historii. Jego pseudonim pochodzi od samochodu amfibii, którym się porusza.
Po wielu zabiegach autorskich cykl objął łącznie 15 tomów, które były i są nadal wydawane w różnych konfiguracjach (i pod różnymi tytułami). Akcja niektórych powieści toczy się w autentycznych, a niektórych w fikcyjnych miejscach na Warmii i Mazurach. Od lat śladami Pana Samochodzika podążają tam miłośnicy jego przygód.
Nad Jeziorakiem i na Czarcim Ostrowie
Na wodach, wyspach i w okolicach najdłuższego w Polsce jeziora Jeziorak rozgrywa się akcja tomów Nowe przygody Pana Samochodzika (w późniejszych wydaniach Pan Samochodzik i Kapitan Nemo) oraz Pan Samochodzik i złota rękawica. W tym drugim przypadku bohaterowie odwiedzają m.in. Iławę i neogotycki pałac w Karnitach.
Fikcyjne miejsca akcji powieści Pan Samochodzik i Winnetou wzorował Nienacki na znanych sobie terenach oberlandzkich i mazurskich. Pierwowzorem opisanych w książce ruin zamku były imponujące pozostałości zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku. Nazwa miejscowości Złoty Róg kojarzy się zaś z historyczną nazwą Żabiego Rogu koło Morąga. Z kolei opis jeziora Zmierzchun odpowiada topografii jeziora Roś na Pojezierzu Mazurskim.
Rejs po Jezioraku, w tle port w Iławie
Jak łatwo się domyślić, bohaterowie tomu Pan Samochodzik i zagadki Fromborka docierają do tytułowego warmińskiego miasteczka z monumentalnym Wzgórzem Katedralnym. Tutaj przez blisko 30 lat mieszkał i pracował Mikołaj Kopernik (i tu znajduje się jego grób). Natomiast powieść Pan Samochodzik i Niewidzialni przenosi nas do Morąga i na Mazury – na wyspę Czarci Ostrów na największym w kraju jeziorze Śniardwy, do Puszczy Piskiej i położonego w niej Wojnowa nad Krutynią, w którym pozostały liczne pamiątki po rosyjskich starowiercach.
Po śmierci Nienackiego serię z różnym powodzeniem kontynuowało kilkunastu autorów, tworząc ponad 100 (!) kolejnych tomów. Najwięcej tomów napisali: Sebastian Miernicki (właśc. Sebastian Mierzyński, 27), Tomasz Olszakowski (właśc. Andrzej Pilipiuk, 19), Andrzej Irski (właśc. Ireneusz Sewastianowicz, 19), Arkadiusz Niemirski (16), Marek Żelech (właśc. Marek Żelkowski, 13), Jakub Czarny (właśc. Jakub Czarnik, 12). Akcja licznych kontynuacji także rozgrywa się na Warmii i Mazurach.
Frombork – Wzgórze
Katedralne
Kolejny artykuł Rafała Śliwiaka „Poznaj Mazury opiewane przez pisarzów i poetów” zamieścimy w numerze 2(18)/2025 „Turysty”.
Tekst Rafał Śliwiak
Pracownik Departamentu Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Miłośnik turystyki kajakowej i rowerowej.
Zdjęcia Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego
