Jubileuszowym szlakiem
W tajemniczym świecie neolitu
Tegoroczna trasa piesza XXX Rajdu Śladami Patrona Oddziału, organizowanego przez Oddział Świętokrzyski PTTK im. Stanisława Jeżewskiego w Ostrowcu Świętokrzyskim, prowadziła do Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki. W roku obchodów 100-lecia odkrycia kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach, uznanych w 1994 roku za pomnik historii, a w 2019 wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako krzemionkowski region pradziejowego krzemienia pasiastego, nie mogło być innego celu wędrówki.
Około czterech tysięcy kopalń neolitycznych krzemienia, położonych w okolicy Ostrowca Świętokrzyskiego, zajmuje powierzchnię 78,5 hektara. Na terenie tym można zwiedzić jedne z najcenniejszych zabytków archeologicznych na świecie. Źródłem poznania tajników prehistorycznego górnictwa krzemienia są stuletnie badania kilku pokoleń archeologów. Zdumiewa pradziejowa myśl techniczna neolitycznych górników. Użytkownicy kopalń musieli wiedzieć: gdzie i jak głęboko szukać pokładów cennego surowca, jak go wydobywać i transportować na powierzchnię, jak zapewnić przepływ powietrza w kopalni. Kopalnie oświetlane były łuczywem. Narzędzia górnicze wykonywano z kamienia, krzemienia i poroża zwierząt. Wydobyty krzemień poddawany był wstępnej obróbce na powierzchni kopalni, a dalszej – w osadach produkcyjnych. Najbardziej znana osada to Gawroniec w Ćmielowie nad Kamienną.
Zwiedzanie neolitycznych kopalń umożliwia trasa turystyczna. Pierwszym punktem, wprowadzającym w tajemniczy świat neolitu, jest urządzona w nowoczesnym kompleksie muzealnym wystawa multimedialna „Władcy krzemienia”. Następnym – położony na leśnej polanie skansen – rekonstrukcja neolitycznej osady, otoczonej palisadą z chatami pradziejowych górników i megalitycznym grobowcem. Dalej trasa prowadzi obok pomnika odkrywcy Krzemionek – prof. Jana Samsonowicza (dłuta Gustawa Hadyny), a następnie ścieżką z przystankami urządzonymi w ciągu pawilonów. W pierwszym z nich można obejrzeć dno kopalni. Od pawilonu prowadzi drewniany pomost, z którego widoczny jest teren pokopalniany z licznymi zagłębieniami po szybach.
Drugi pawilon ukazuje zrekonstruowane studnisko oraz tzw. kleta, czyli owalne zadaszenie nad szybem, które miało za zadanie chronić kopalnię przed zalaniem wodami opadowymi. W trzecim pawilonie jest zejście do podziemnej 500-metrowej trasy turystycznej. Prowadzi ona tunelem wydrążonym w litej skale wapiennej na głębokości 12 metrów. Podziemna galeria odkrywa naturalne ławice krzemienionośne, umożliwia też obejrzenie labiryntów chodników, których wysokość od 55 do 110 centymetrów wymuszała od neolitycznych górników pracę w pozycji kucznej lub klęczącej. Wyjście z podziemi prowadzi przez szyb w czwartym pawilonie.
W Sudole uczestnicy rajdu zatrzymali się przy pomniku wystawionym z inicjatywy Stanisława Jeżewskiego, patrona Oddziału, upamiętniającym bitwę powstańców styczniowych. Polana, na której zwycięską bitwę stoczono 5 maja 1863 roku, nazywa się od nazwiska dowódcy Polaną Czachowskiego. Znajdujemy na niej piaskowcowy obelisk, grupę dębów z pomnikiem przyrody „Dionizy” i sadzonkę młodego dębu „Drzewo Dziedzictwa PTTK”, zasadzoną w 2020 roku przez członków Oddziału dla uczczenia 70-lecia PTTK.
Tekst i zdjęcia Alicja Mężyk
Autorka jest przodownikiem turystyki pieszej, instruktorem krajoznawstwa i ochrony przyrody PTTK, znakarzem szlaków, organizatorką imprez turystycznych, prezesem Oddziału Świętokrzyskiego PTTK im. Stanisława Jeżewskiego w Ostrowcu Świętokrzyskim.
- Podziemna trasa turystyczna. Współczesny chodnik z ławicą krzemienionośną
- Muzeum w Krzemionkach
- Chata w odtworzonej osadzie neolitycznej
- Rekonstrukcja klety
- Grobowiec megalityczny
Niezwykłe odkrycia profesora Jana Samsonowicza
W 1922 roku 34-letni naukowiec Jan Samsonowicz prowadził prace terenowe w związku z opracowywaniem mapy geologicznej powiatu opatowskiego. Jego uwagę zwrócił wówczas teren z licznymi zagłębieniami, w których lokalna ludność znajdowała narzędzia rogowe i krzemienne. Po zbadaniu podziemnych chodników i wyrobisk oraz na podstawie rozmów z mieszkańcami okolicznych wsi nabrał pewności, że są to prehistoryczne kopalnie krzemienia.
Jan Samsonowicz (1888–1959) urodził się w Ostrowcu Świętokrzyskim, był geologiem, paleontologiem, profesorem, pracował m.in. w Państwowym Instytucie Geologicznym. Odkryty przez niego obiekt wkrótce stał się celem badań naukowych, a pierwszym badaczem był Stefan Krukowski, archeolog samouk, późniejszy profesor. W prace włączył się również ostrowiecki Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, organizując i finansując we wrześniu 1925 roku wyprawę naukową pod kierownictwem dr. Józefa Żurowskiego, konserwatora zabytków archeologicznych. W wyprawie uczestniczył Jan Samsonowicz oraz członkowie zarządu Oddziału PTK. Wśród nich Maryla Żakowska – wiceprezes i kustosz powstającego Muzeum PTK, która rozpoczęła zbiór eksponatów archeologicznych i wykonała zdjęcia wnętrza kopalni, oraz Mieczysław Radwan – sekretarz, inicjator stworzenia rezerwatu archeologicznego na terenie Krzemionek.
W kolejnych latach Oddział PTK i PTTK kontynuował opiekę nad zabytkowymi kopalniami krzemienia. Warto wspomnieć o wieloletniej współpracy Stanisława Jeżewskiego z badaczami neolitycznych kopalni – Stefanem Krukowskim i Zygmuntem Szmitem, a także o opiece nad obiektem z ramienia Komisji Opieki nad Zabytkami.
Jan Samsonowicz (z prawej) z przyjaciółmi. 1913 rok (fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, Dział Historii Naturalnej)
