Sztuka do swetra przypięta
Wędrując po kraju, zdobywamy różne trofea i pamiątki turystyczne, a uczestnicy rajdów lub zlotów otrzymują znaczki często nazywane odznakami. To powszechnie używane nazewnictwo jest niezgodne z określeniem stosowanym w falerystyce, dyscyplinie pomocniczej historii.
Przedmiotem zainteresowania falerystyki są formy wyróżnień i nagród, takich jak ordery, odznaczenia państwowe, odznaki oraz oznaki turystyczno-krajoznawcze i rajdowe.
Falerystyka wywodzi się z greckiego i łacińskiego słowa phalerae (ozdoba piersi i czoła). Dawniej ozdobną blachę umieszczano na piersiach wojowników lub ich koni w celu wyróżnienia poszczególnych jednostek wojskowych. Pojawiają się tutaj dwa określenia istotne dla turystów: odznaka i oznaka. Sprecyzujmy dokładnie te pojęcia.
Odznaka to płaski, niewielki przedmiot (różnego kształtu) wykonany w metalu i dostosowany do noszenia przy ubraniu. Jest nadawana imiennie przez instytucje państwowe i społeczne w celu uhonorowania osoby zasłużonej lub wyróżnienia kogoś, kto zdobył określone kwalifikacje.
Oznaka zaś, często nazywana znaczkiem, jest podobna do odznaki, ale nie spełnia funkcji nagrody. Jak sama nazwa wskazuje, oznacza przynależność organizacyjną lub klubową. Służy też do zaznaczania konkretnej idei, przekazania informacji poprzez symbol plastyczny zamieszczony na oznace przez: napisy, inicjały, określoną formę lub barwę. Kompozycja oznaki powinna być zatem lakoniczna, zrozumiała i oddawać zamierzoną ideę, cel. Dlatego też oznaki, a szczególnie rajdowe, są w swej treści i formie zabawne. W przeciwieństwie do oznak, odznaki wymagają zachowania stosownej powagi.
Oznaka jako nowa forma falerystyczna pojawiła się w XIX wieku. Miała charakter pamiątkowy lub manifestacyjny, nie była formą nagradzania. Pojawiły się oznaki o wymowie patriotycznej, narodowej, o czym świadczą emblematy noszone w czasie powstania listopadowego, styczniowego, a także w latach następnych. Polacy manifestowali swoje uczucia patriotyczne, okazywali swoją tożsamość narodową i poparcie dla idei wyzwolenia narodowego.
Pierwsze oznaki turystyczne pojawiły się w Polsce po powołaniu Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (1873) i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (1906). Emblematem PTT jest metalowa oznaka w kształcie podhalańskiej spinki z głową kozicy wewnątrz. Oznaka organizacyjna PTK przedstawia ruiny zamku w Ogrodzieńcu ze spiętymi pierścieniem herbami trzech polskich stolic: Krakowa, Warszawy i Poznania. Oznaka PTTK (1950) pokazuje mapę Polski z biało-czerwoną busolą.
Mimo obowiązujących określeń w falerystyce w naszym Towarzystwie przyjęły się dwa terminy: odznaka i znaczek, np. rajdowy, które w dalszej części będą używane ze względu na dotychczasowe przyzwyczajenia.
Odznaki turystyczno-krajoznawcze w obowiązującym w PTTK systemie zostały sklasyfikowane według następujących kryteriów:
- Merytoryczna podstawa weryfikacji:
- a) odznaki krajoznawcze:
– obiektowe, np. sakralne,
– personalne, np. Śladami św. Wojciecha,
– obszarowe, np. Miłośnik Roztocza,
- b) odznaki turystyki kwalifikowanej, np. OTP, GOT.
- Zasięg przestrzenny wymogów regulaminowych:
- a) odznaki lokalne dotyczące miejscowości, gminy, parku narodowego,
- b) odznaki regionalne dotyczące kilku powiatów, województwa lub większej jednostki geograficznej,
- c) odznaki ogólnopolskie dotyczące kilku województw, krain geograficznych, całego kraju.
- Podmiot weryfikujący:
- a) odznaki oddziałowe,
- b) odznaki centralne.
Regionalne odznaki krajoznawcze to odznaki spełniające jednocześnie warunki z punktów 1a i 2b. Wszystkie odznaki krajoznawcze są pochodnymi odznak turystyki kwalifikowanej.
Najstarszą z nich jest Odznaka Turystyczna Ziem Zachodnich ustanowiona w 1959 roku. Widoczne są na niej herby miast: Wrocławia, Opola, Zielonej Góry i Szczecina. Można ją było zdobywać w latach 1959–1966 w związku z obchodami 1000-lecia Państwa Polskiego. Do najstarszych odznak należy też regionalna odznaka krajoznawcza (funkcjonująca do chwili obecnej): Miłośnik Roztocza, która została ustanowiona w 1965 roku przez były zarząd Okręgu PTTK w Lublinie (obecnie weryfikuje ją Oddział PTTK w Zamościu).
Najliczniejszą grupę oznak turystycznych niemających charakteru odznaczeniowego stanowią odznaki pamiątkowe z imprez: rajdów, zlotów, złazów itp. Są to popularne znaczki turystyczne. Co roku wydaje się ich dość dużo, ale nie zawsze idzie to w parze z ich poziomem artystycznym. Usprawiedliwieniem może być fakt, że projektowaniem znaczków zajmują się w większości sami turyści. Treść znaczka, chociaż może być dowolna, nie zawsze nawiązuje do hasła imprezy turystycznej, regionu czy okoliczności jego wydania. To właśnie sprawia, że oznaki często są nieczytelne, nieestetyczne, a niekiedy kiczowate. Zdaniem kolekcjonerów znaczki z imprez cyklicznych powinny mieć wspólny element graficzny nawiązujący do wcześniej już wydanych. Ale wśród wielości tych oznak znajdują się też prawdziwe perełki, miniaturowe dzieła sztuki. Należy tu wspomnieć o projektach znaczków turystycznych autorstwa Janusza Trzebiatowskiego. Jego twórczość trudno scharakteryzować w kilku zdaniach, gdyż pole jego działalności jest rozległe: malarstwo obrazów sztalugowych, architektura wnętrz, grafika książkowa, plakat i medalierstwo. Nas, kolekcjonerów, interesuje głównie medalierstwo, a szczególnie oznaka turystyczna, popularny znaczek rajdowy. Ta ,,mała rzecz foremna” towarzyszy nam podczas imprezy i pozostaje długo w naszych wspomnieniach. Szczególnie piękno jej odkrywają kolekcjonerzy. Dla nich znaczek przestaje pełnić funkcję użytkową i nabiera wartości trwałej, sentymentalnej. Projektowane przez Janusza Trzebiatowskiego oznaki można określić jako prawdziwe dzieła sztuki, chociaż miniaturowe, stanowią piękno zamknięte w metalu. Nazwano je także ,,sztuką do swetra przypiętą”. Wykonanie takiej artystycznej miniaturki było możliwe dzięki współpracy artysty plastyka z grawerem Alfonsem Kołodziejczykiem, a później Alojzym Borowiczem. Ich wspólne dzieła wyróżniają się spośród tysięcy innych oznak, stanowią prawdziwe perełki zmuszające do refleksji i przeżyć estetycznych, a kolekcjonerom wskazują drogę do kwalifikowanego zbieractwa.
W 1971 roku odbywał się w Krakowie XIV Ogólnopolski Zlot Przodowników Turystyki Pieszej. Uczestnicy zlotu mieszkali w centrum Krakowa w Domu Turysty PTTK. Zlot obfitował w różnego rodzaju atrakcje krajoznawcze i kulturalne. Jedną z nich była ciesząca się wielkim zainteresowaniem autorska wystawa znaczków turystycznych projektowanych przez Janusza Trzebiatowskiego. Jego dziełem był również znaczek zlotowy, który otrzymało 540 uczestników zlotu. Zasadniczym bodźcem w twórczości Janusza Trzebiatowskiego jest natura, żywa przyroda krajobrazu i jego elementy. O wartości jego oznak świadczy fakt, że zajmują one poczesne miejsce w Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu.
Przykłady znaczków wykonanych według projektów Janusza Trzebiatowskiego z kolekcji Wojciecha Kowalskiego
- XIV Ogólnopolski Zlot Przodowników Turystyki Pieszej, Kraków 1971
- Rajd Bieszczadzki, 1965
- III Ogólnopolski Rajd Beskid Wysoki, 1958
- Rajd UJ, 1971
- Ogólnopolskie Sympozjum Krajoznawcze Studentów, 1971
- Ogólnopolskie Sympozjum Krajoznawcze Studentów, 1973
- Rajd Tatrzański, 1965
- Rajd Tatrzański, 1966
- Rajd Tatrzański, 1978
- Rajd Tatrzański, 1988
Krakowscy mistrzowie sztuki medalierskiej
- Janusz Trzebiatowski (ur. w 1936 roku) – absolwent Wydziału Architektury Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, członek zwyczajny Związku Polskich Artystów i Plastyków; związany z ruchem turystycznym akademickiego środowiska Krakowa, współzałożyciel i pierwszy prezes Oddziału Międzyuczelnianego (obecnie Akademickiego) PTTK.
- Mistrz grawerstwa Alfons Kołodziejczyk działał w Cechu Rzemiosł Metalowych. Od lat 50. XX wieku jego pracownia mieściła się na Rynku Głównym, później została przeniesiona na Mały Rynek, a następnie na ul. Starowiślną 50.
- Grawer Alojzy Borowicz od ponad 40 lat wykonuje usługi w pracowni przy ulicy Szewskiej 21 w Krakowie. Jego warsztat wykonywał zlecenia według projektów wielu znanych plastyków, m.in. Janusza Trzebiatowskiego, Stanisława Wiśniewskiego, Czesława Dźwigaja, Jerzego Nowakowskiego, Krzysztofa Nitscha i wielu profesorów krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Wojciech Kowalski
Zasłużony krajoznawca i kolekcjoner, miłośnik turystyki pieszej i ochrony przyrody.
