Warszawa, jako jedyna europejska stolica funkcjonuje w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego. Znajdująca się na północnych peryferiach miasta Puszcza Kampinoska nie jest jednak jedynym z dużych kompleksów leśnych, otaczających metropolię. By poznać cały tak zwany “Zielony Pierścień Warszawy”, należy powiedzieć jeszcze o dwóch innych niezwykłych miejscach: Chojnowskim Parku Krajobrazowym i Mazowieckim Parku Krajobrazowym (MPK). Ten ostatni posłuży nam jako teren naszej wycieczki.
lipiec-wrzesień/3(3)2020
MPK im. Czesława Łaszka to park o charakterze leśnym. Granice obejmują równinę moreny dennej z zespołami zalesionych wydm polodowcowych, ekosystemy podmokłe, w tym torfowiska, kompleksy leśne, śródleśne tereny otwarte stanowiące mozaikę polno-łąkowo-osadniczą oraz małe wiejskie układy osadnicze. Bogactwo flory reprezentuje sześćdziesiąt jeden pomników przyrody i ponad setka gatunków rzadkich, bądź objętych ochroną gatunkową (z przewagą tych drugich). Atrakcyjność terenu jest dopełniana przez bogatą florę, liczne zabytki i pozostałości fortyfikacji
z okresu I i II Wojny Światowej.
Wycieczka przewidziana jest dla młodzieży szkół średnich, co nie wyklucza również starszych grup wiekowych. Sugeruje się przeprowadzić ją od 29 IV do 07 X, ze względu na termin działania placówki naukowej przy bagnie “Torfy”. Czas trwania to między 6 a 7 godzin. Zaleca się rozpoczęcie jej między 9-tą a 10-tą. Każdy
z uczestników powinien posiadać kartę rowerową lub dowód tożsamości potwierdzający ukończenie osiemnastego roku życia, rower i własny prowiant
w postaci drugiego śniadania. Przed wycieczką organizator powinien skontaktować się z ośrodkiem edukacyjnym “Baza Torfy” w celu ustalenia terminu lekcji. Sugeruje się zamówienie posiłku obiadowego (w postaci ogniska i kiełbasek), który odbędzie się na terenie przystani “Emów”.
Trasa przejazdu obejmuje:
- Rezerwat im. Króla Jana III Sobieskiego
- Macierowe Bagno - Zielony Ług
- Jezioro Torfy w Aleksandrowie - Kaczy Ług
- Biały Ług
- Pomnik Lotnika
- Dąb Bartek Mazowiecki
- Ujście Mieni do Świdru
- Góry Łyse
- Rezerwat “Na Torfach”
Rezerwat im. Króla Jana III Sobieskiego
Uczestnicy wycieczki spotykają się na przystanku autobusowym Wierzchowskiego 01, przy wejściu do rezerwatu im. Króla Jana III Sobieskiego. Znajduje się on w północno wschodniej części dzielnicy Wawer we wschodniej części Warszawy. Na północ od drogi nr.2 Warszawa-Terespol. Obejmuje on rozległą, niską wydmę porośniętą lasem sosnowo-dębowo-lipowym z domieszką czarnej brzozy.
Taka wędrówka daje wyobrażenie jak wyglądała kiedyś mazowiecka puszcza. Na terenie parku niektóre drogi są zagospodarowane turystycznie, jest też ścieżka edukacyjna. Rezerwat pełni ważną funkcję naukową, której celem jest zachowanie naturalnych połaci lasów charakterystycznych dla tego regionu. Znajdują się tu też miejsca pamięci m.in.: Cmentarz ofiar II Wojny Światowej, kapliczka w miejscu dawnego ołtarza polowego czy obelisk Piłsudskiego upamiętniający ćwiczenia legionów.
Początkowo objęty był pod ścisłą ochroną (już od 1922 r.) z zakazem wstępu i ogrodzony drutem kolczastym w celu zachowania fragmentów pierwotnego lasu charakterystycznego dla Mazowsza. Obecnie przeważają tu grądy o bogatym runie z dębem szypułkowym, lipą drobnolistną i grabem zwyczajnym. W rezerwacie podziwiamy bory sosnowo-dębowe, lipowo-dębowe - czyli fragmenty naturalnego lasu mieszanego i liściastego.
Chronionymi formacjami lasu są tu grądy subkontynentalne (dominujące gatunki to: grab, dąb szypułkowy i lipa drobnolistna), bory mieszane (głównie sosna z domieszką świerku i buku) oraz zanikające na terenie Polski dąbrowy świetliste (dęby) charakteryzujące się ubogim podszytem i wyjątkowo bujną roślinnością piętra runa.
Rezerwat to również ostoja tak rzadko spotykanych zwierząt w okolicy Warszawy jak kuna leśna czy borsuk. Opuszczając rezerwat udajemy się do skrzyżowania Traktu Brzeskiego z ul. H. Wierzbowskiego. Jedziemy w kierunku Instytutu Kardiologii im. Kardynała Wyszyńskiego. Następnie ul. Zorzy obok oczyszczalni ścieków “Cyraneczka”, przecinamy Kanał Wawerski, zmierzamy ku Macierowemu Bagnu. Możemy już obserwować bór sosnowy, łagodnie przechodzący w bór mieszany z całym bogactwem ich flory. Rozpoznajemy rośliny tworzące runo i podszyt leśny:
- krzaczaste dęby
- jarzębiny
- kruszyny pospolite
- czeremchy
- borówkę brusznicę
- różne rodzaje mchów
- torfowiec
- rokietnik pospolity
- płonnik pospolity
- wątrobowiec
- bielistka siwa
- mech właściwy plagiotropowy
Macierowe Bagno - Zielony Ług
Wjeżdżamy na uroczysko. Jest ono położone na obszarze osiedla Stara Miłosna. Macierowe Bagno to torfowisko o powierzchni 5 ha o charakterze przejściowym porastające lasem sosnowo-brzozowym. Zielony Ług zaś, to podłużny zbiornik wodny zmieniający się w suchych latach w kilka mniejszych, zabagnionych i zarastających krzewami. Często oba zbiorniki są nazywane jako jedna lokacja: Uroczysko Zielony Ług.
Jest to idealne miejsce by poznać torfowiska przejściowe, które stanowią zaledwie 4% wszystkich polskich torfowisk. Są to takie, które porasta zarówno roślinność charakterystyczna dla torfowisk niskich (porastanych przez szuwary, o dość bogatej florze) jak i wysokich (porastanych przez turzycowiska, z wyraźną grubą warstwą torfu). Stojące w wodzie drzewa świadczą o występowaniu procesu porastania torfowiska, które powstało wskutek zarastania starych śródleśnych zbiorników wodnych. Powierzchnię porasta mech z rodziny torfowców, który rośnie tworząc kożuch i magazynuje wodę dając dobre środowisko do rozwoju takim roślinom jak:
- Turzyca bagienna
- turzyca błotna
- żurawina
- wełnianka wąskolistna
- borówka bagienna
- bagno zwyczajne
- pływacz drobny
- modrzewnica zwyczajna
W miejscach nie okupowanych przez mech szerzą się połacie trzciny pospolitej.
Opuszczając bagno kierujemy się do Kaczego Ługu. Skręcamy w ulicę Fromborską by u jej końca przejść pod estakadą południowej obwodnicy Warszawy.
Torfy w Aleksandrowie - Kaczy Ług
Zatrzymujemy się na posiłek przy drewnianej wiacie przy sztucznym, acz urokliwym, zbiorniku wodnym, powstałym w dawnym wyrobisku torfu, tzw. potorfie. Widać to dokładnie na zdjęciach satelitarnych, że kształt jego jest prostokątny a w szerszej perspektywie (z torfowiskiem) ma także regularne zarysy. Całość zajmuje około 6 ha.
Najciekawszym miejscem do obserwacji są jego brzegi. Dla niewtajemniczonych mogą stanowić śmiertelną pułapkę, ale dla nas to wprost podręcznikowy przykład trzęsawiska wysokiego. Od brzegów odbiega pło (kożuch na powierzchni wody składający się ze zbitej warstwy torfowca i innych roślin bagiennych) sięgając w głąb jeziora dziesiątki metrów. Oddzielone wizualnie przez trzcinę i pałkę wodną od brzegów zbiornika, najlepiej widoczne jest podczas spaceru kładką używaną przez rybaków. Możemy go wtedy dotknąć, poczuć jak faluje cały teren w promieniu kilku metrów od nas. Pod warstwą torfowców znajduje się kilka metrów wody, bądź bardzo wodnistego mułu. Choć pła mszarne nie sprzyjają rozwojowi innych gatunków niż torfowce i rosiczkowate, są to tak rzadko spotykane habitaty, iż rośliny na nich występujące również nie należą do częstych.
Na końcu kładki rozpoczyna się otwarta toń wodna, pokryta grążelami żółtymi i grzybieniem białym.
Po śniadaniu wracamy na ul. Zagórzańską, prowadzącą lasem mieszanym przechodzącym w bór sosnowy, porastający piaszczyste wydmy. Za wzniesieniem skręcamy w prawo w czerwony szlak. Z pewnością przyciągną naszą uwagę łany paprotki zwyczajnej. Spostrzeżemy tu konwalię majową oraz kokoryczkę wonną.
Biały Ług
Znajduje się na zachód od Wiązowskiej miejscowości Góraszki. Należy uważać by nie pomylić go z leżącym nieopodal stawem o tej samej nazwie. Jest bezodpływowym obszarem pomiędzy wydmami i tak jak poprzedni obiekt i ten powstał w potorfiu. To kolejny przykład torfowiska pośredniego. Zamiast połaci trzciny pospolitej, tu nie występującej w ogóle, mamy obszerne turzycowiska i kępy wszędobylskiej wełnianki. Z wody wystają nagie pnie brzozowe świadczące o niegdyś występującej tu brzezinie bagiennej. Teren otacza wąski pas boru bagiennego i wszechobecne takim miejscom łozowiska. Rzadkimi i chronionymi gatunkami, które można tutaj spotkać są:
- Bagno zwyczajne
- Rosiczka okrągłolistna
- Kukułka plamista (storczyk)
- Turzyca Nitkowata
Wprawni obserwatorzy dostrzegą także rzadki gatunek ptaka - bekasa kszyka.
Pomnik Lotnika
Udajemy się w kierunku rzeki Mieni. Z czerwonego szlaku wg. załączonej mapy kierujemy się na południe.
Teren wzniesień morenowych porośnięty jest lasem sosnowym, sztucznie nasadzonym, tworzącym jednogatunkowy drzewostan sosnowy o skąpym podłożu. Mijamy też przykłady boru chrobotkowego na siedliskach boru suchego.
W drodze do Bartka Mazowieckiego podjeżdżamy pod wzniesienie zwyczajowo nazywane Górą Lotnika. Ze szczytu roztacza się niezwykła panorama na samo centrum stolicy. U podnóża mijamy pomnik lotników z czasów II WŚ, którzy zginęli podczas akcji niesienia pomocy humanistycznej powstańcom w Warszawie w 1944. To właśnie od niego wydma bierze swoją nazwę. Po drodze mijamy tablice historyczne mówiące o umocnieniach linii obrony Warszawy. Dalej jedziemy do ul. Sosnowej gdzie między numerami 19 i 21 wchodzimy w przesmyk prowadzący do kładki przerzuconej nad Mienią, z której skorzystamy. Po jej przekroczeniu znajdziemy się w Rezerwacie “Świder”.
Dąb Bartek Mazowiecki
Naszym oczom ukaże się wysoki na 23 metry, liczący prawie czterysta lat pomnik przyrody - dąb szypułkowy Bartek Mazowiecki. Jego imponujący pień o obwodzie 587 cm, skręcony wokół własnej osi i przecięty szeroką listwą piorunową, porośnięty jest mchami i porostami. Warto sobie przy nim zrobić chwilę postoju i nacieszyć nim wzrok. Dalsza trasa prowadzi wąską ścieżką nad Mienią, zielonym szlakiem przechodzącym w czerwony. W korycie rzeki leży dużo zwalonych drzew, część z nich zsunęła się ze stromych brzegów, część jest dziełem bobrów.
Ujście Mieni do Świdra
Rzeka Mienia, największy dopływ Świdra, na tym ostatnim odcinku jest objęta ochroną rezerwatu. Płynie w leśnym głębokim jarze Lasów Otwockich, w okolicach Emowa wpada do Świdra, również objętego ochroną.
Możemy zaobserwować tu procesy i formy fluwialne, czyli kręte meandry wraz z licznymi wysepkami w nurcie rzeki oraz piaszczystymi łachami, skarpami i wodospadami. W wodach rezerwatu rosną rdestnice, grążele żółte i grzybienie białe, zaobserwowane wcześniej na Kaczym Ługu. Rzeki płyną jakoby w zielonym tunelu. Zarośla porastają krzewy olszynowe przeplatane z krzewami czeremchy, kruszyny pospolitej, trzmieliny pospolitej, jeżyny popielicy…
Dalsza droga prowadzi ścieżką brzegiem rzeki, aż do ujścia Mieni, dalej w górę Świdra. Na zakolach, na piaszczystej łasze mijamy plażę w Mlądzu. Zatrzymujemy się na terenie przystani kajakowej “Emów”, na wcześniej zamówiony posiłek obiadowy.
Góry Łyse
Opuszczając rezerwat Świder jedziemy przez most w Mlądzu w kierunku Gór Łysych. Trasa wiedzie przez nieużytki porośnięte topolą i brzozą. Następnie jedziemy przez Lasy Otwockie, mijamy opuszczone sanatorium Olin z ruinami kaplicy, międzywojenne sanatorium Zofiówka o ciekawej architekturze i mrocznej historii. Podążając niebieskim szlakiem zbliżamy się do piaszczystej wydmy o stromym zboczu, porośniętej z rzadka karłowatą sosną i brzózkami. Na ziemi rozciągają się pojedyncze kępki wrzosów.
Autor radzi zostawić rowery i wspiąć się na górę. Stajemy na wysokości 119 m n.p.m. Las na północnym stoku został zniszczony przez pożar, ale już się odbudowuje. Dookoła z piachu wyrastają młode drzewka. Roztacza się stąd rozległy widok na Mazowiecki Park Krajobrazowy.
Po krótkim odpoczynku obieramy azymut na rezerwat “Na Torfach”. Warto zatrzymać się przy mijanej po lewej stronie okazałej sośnie Bożennie będącej pomnikiem natury.
Rezerwat “Na Torfach”
Rezerwat przyrody im. Janusza Kozłowskiego jest rezerwatem faunistycznym na terenie Karczewa. Powstał w 1977 r. Jest najdalej wysuniętym na północ fragmentem wielkiego bagna Całowanie, w większości osuszonego na łąki i pastwiska. Malownicze Jezioro Torfy z wieloma wyspami i o bogatej linii brzegowej powstało na początku XX w i jest potorfiem. Obecnie to malownicza ostoja dzikiej przyrody i matecznik żółwia błotnego. Podziwiać je można z dobrze utrzymanego niewielkiego mostku.
Wokół jeziora porastają lasy typowe dla terenów podmokłych. Wśród 150 gatunków sklasyfikowanych roślin spotykamy tu:
- brzozę brodawkowatą
- olszę czarną
- topole
- osiki
- sosnę pospolitą
- świerk pospolity
- gruszę
- jarząb
- klon
- kruszynę pospolitą
- tarninę
- jałowiec
- czeremchę
- konwalię majową
- czermień błotną
- goździka kropkowanego
Po rezerwacie oprowadzi nas przewodnik z ośrodka edukacyjnego “Baza Torfy”. Na tym zakończymy naszą wycieczkę i szlakiem czarnym, a następnie niebieskim dotrzemy do stacji kolejowej w Otwocku. Autor poleca powrót ulicą Andriollego, przy której znajdują się tablice dydaktyczne o faunie i florze regionu.
Podsumowanie
Ta wycieczka ma na celu ukazanie, iż pozornie “nudne” lasy iglaste (głównie bory) dominujące na peryferiach Warszawy mogą kryć wiele tajemnic i nie być wcale monotonne. W subtelny sposób przemyca wiedzę, przeplatając ją wraz z wysiłkiem fizycznym i czasem spędzonym na świeżym powietrzu. Ma ona zachęcić młodszych i starszych mieszkańców do polubienia miejsca jakim jest Mazowiecki Park Krajobrazowy.
Jan Jagodziński
