Słowo o ametystach
Od najdawniejszych czasów ametystowi przypisywano szczególne właściwości. Uważano, że chroni przed pijaństwem, stąd często noszony był w szlacheckich pierścieniach. Służył do wyrobu licznych precjozów, takich jak zausznice, pierścienie, naszyjniki, zdobił korony i szaty liturgiczne. O tym, jak szeroko był wykorzystywany, można się przekonać, wizytując na przykład skarbiec na Wawelu.
Ametyst jest fioletową odmianą kwarcu, którego wzór chemiczny to SiO2. Są odmiany ciemniej i jaśniej fioletowe. Barwa jest skutkiem zadziwiającego zjawiska. Polega ono na tym, że atom tlenu i krzemu mają wspólny elektron, który goni po obu orbitach. To zjawisko powoduje fioletową barwę ametystu. Jej intensywność zależy od tego, ile cząstek SiO2 ma ten wspólny elektron. Im więcej, tym intensywniej fioletowa jest barwa.
Ametyst, podobnie jak kryształ górski, czyli czysty kwarc, ma właściwości piezoelektryczne. Gdy uderzymy w kryształ, na jego końcach powstanie różnica potencjałów, czyli między końcówkami kryształu może popłynąć prąd lub przeskoczyć iskra elektryczna. Napięcie tego prądu sięga tysięcy woltów, a tworząca się iskra to plazma.
Jest termicznie nietrwały. Po zbytnim podgrzaniu traci barwę, gdyż wspólny dla krzemu i tlenu elektron stabilizuje się na jednej z orbit atomowych. Skutkiem tego zjawiska jest zmiana barwy – z fioletowego staje się kwarcem o barwie mlecznej, tracąc równocześnie swoją wartość jubilerską.
W Polsce występuje w wielu miejscach, głównie w skałach zasadowych określanych petrograficznie jako melafiry. Można na niego trafić w permskich melafirach niecki śródsudeckiej, takich jak Rybnica Leśna, Borówno, Głuszyca, Świerki, Tłumaczów. W występujących w tych kamieniołomach skałach spotykany jest ametyst w stropowych partiach kolejnych pięciu permskich wylewów melafirowych (około 298–258 milionów lat temu). Zwłaszcza w górnych partiach wylewów, gdzie miliony lat temu nastąpiło odgazowanie gorącej lawy, tworzyły się „pogazowe bąble”, czyli pustki, do których z czasem wnikały gorące roztwory niosące krzemionkę. Z niej krystalizował kwarc w fioletowej odmianie, czyli ametyst.
We wspomnianych melafirach, podobnie jak w melafirach podkrakowskich w rejonie Rudno–Alwernia, występują agaty, w których często centralną część zapełnia ametyst lub kwarc dymny. Ametysty napotyka się także w porfirach, zarówno w tektonicznych pęknięciach skał, jak i wnętrzach agatów. Niektóre z występujących tu kryształów mają wielkość do 2–3 centymetrów.
Na wyjątkowo piękne, choć pojedyncze, ametysty natrafiono w pegmatytach granitów karbońskich masywu Strzeblów–Strzegom. Spotyka się je niezbyt często w łomie o nazwie Graniczna. Występuje on wraz z kryształem górskim i morionem, czyli kwarcem czarnym, wypełniając formy zwane druzami pegmatytowymi. Niezwykle piękne, choć niewielkie, trójkolorowe kryształy napotkano w melafirach z Tłumaczowa. Mają wielkość maksymalną do 2 centymetrów. U podstawy buduje je morion, wyżej kryształ jest fioletowy – ametyst, a sam szczyt kwarcowej piramidy buduje absolutnie czysty i przezroczysty kryształ górski.
W wielu światowych złożach często napotyka się ametysty. Jednym z najwspanialszych źródeł tych kamieni jest brazylijska kopalnia Minas Gerais, w której kryształy ametystu osiągają wielkość ponad 10 centymetrów i są wyjątkowej urody. W złożu tym widuje się także pustki zapełnione kryształami ametystu. Wielkość tych pustek przekracza niekiedy metr średnicy, a występujące w nich kryształy zapierają dech w piersi.
Stare egipskie papirusy i księgi Wschodu zawierają opinie, że ametyst jest kamieniem szczęśliwym. Nie ma na to jednoznacznych naukowych dowodów, ale noszenie ozdób z ametystem daje właścicielowi wiele miłych odczuć.
Tekst i zdjęcia Maciej Pawlikowski
Podpisy pod zdjęcia
- Przecięty agat z porfirów z rejonu Nowego Kościoła (woj. dolnośląskie, pow. złotoryjski); widoczne są cztery rodzaje ametystów krystalizujące w czterech cyklach krystalizacji: AC1 – ametyst ciemnofioletowy, AJ1 – ametyst jasnofioletowy, AJ2 – ametyst jasnofioletowy, AC2 – ametyst ciemnofioletowy
- Zawieszka ze srebrnym uchwytem, wykonana z kryształu ametystowego; strzałki pokazują strefy wzrostu kryształu ametystu
Maciej Pawlikowski
