Tak jak wszędzie w Polsce, po 1989 roku część starych wieleńskich zakładów pracy upadła, jednak na ich miejscu pojawiły się nowe. Obecnie pracę dla mieszkańców miasta i okolicy zapewniają przede wszystkim: zakład koncernu „Kettler”, produkujący elementy tekstylne oraz tapicerowane do sprzętu wypoczynkowego i sportowego, wytwórnia przyczep samochodowych „Brenderup”, producent dzianin „Notex”, oraz tartak, wytwarzający również meble i opakowania.
Miasto ma bogatą przeszłość. Na kartach historii Wieleń pojawił się w 1108 roku jako ważny gród obronny na pograniczu wielkopolsko-pomorskim, następnie stanowił on siedzibę kasztelanii. Jako królewszczyzna gród dawany był w dzierżawę różnym możnym rodom. Prawa miejskie otrzymał między 1331 i 1350 rokiem. Od 1515 roku dobra wieleńskie należały do Górków, sto lat później przeszły na Czarnkowskich, potem na Kostków, wreszcie na Grudzińskich i Opalińskich. W 1673 roku obok starego założono tzw. nowe miasto, w którym rozwijało się sukiennictwo. W 1699 roku Wieleń przeszedł w ręce Sapiehów, którzy próbowali stworzyć tam wielkopańską rezydencję. Pamiątką po tym zamyśle jest okazały barokowy pałac, a także wiele podań, w których przechowała się pamięć o działalności Piotra Sapiehy.
W wieku XIX Wieleń należał do powiatu czarnkowskiego. Gdy Niemcy w 1887 roku powiększali liczbę powiatów w celu zintensyfikowania germanizacji, stolicę jednego z nich umieścili właśnie tam. Powiat czarnkowski podzielono na dwie części: wschodnią ze stolicą w Czarnkowie i zachodnią z siedzibą władz w Wieleniu. Ta nowa jednostka administracyjna nie przetrwała długo. Wkrótce wybuchła I wojna światowa, a potem w wyniku powstania wielkopolskiego obszar na lewym brzegu Noteci wszedł w skład odrodzonego państwa polskiego. Teren pierwotnego powiatu czarnkowskiego w 1920 roku podzielono jeszcze raz: część południowa stała się polskim powiatem ze stolicą w Czarnkowie, a z obszaru pozostawionego w granicach Niemiec utworzono powiat pilski z siedzibą władz w Trzciance.
Dla powiatu wieleńskiego już nie było miejsca.
Po II wojnie światowej tereny leżące na lewym brzegu Noteci należały do powiatu czarnkowskiego, a na prawym – do powiatu pilskiego (potem trzcianeckiego). Podczas reformy administracyjnej w 1973 roku w powiatach tych utworzono dwie gminy: Wieleń i Wieleń Północny. Gdy dwa lata później zlikwidowano powiaty, a teren znalazł się w granicach województwa pilskiego, usunięto ów sztuczny podział: od 1977 roku jest to jedna gmina. Jedyną pamiątką podziału jest przynależność Wielenia do dwóch diecezji: poznańskiej i koszalińsko-kołobrzeskiej (granica przebiega na Noteci). Gdy w wyniku kolejnej reformy w 1999 roku utworzono powiat czarnkowsko-trzcianecki, gmina płynnie weszła w jego skład. Okazało się przy tym, że jest to jednostka o największej powierzchni (430,09 km kw.) w województwie wielkopolskim, ale o słabym zaludnieniu (29 osób/km kw.), bo 66 proc. jej obszaru zajmują lasy.
Co zwiedzić w Wieleniu
Warto zwrócić uwagę na pamiątki, które pozostały po powiecie wieleńskim. Państwo pruskie dbało o właściwą reprezentację, w związku z czym instytucje powiatowe otrzymały odpowiednie siedziby.
- Starosta urzędował w eklektycznym budynku z 1895 roku przy obecnej ul. Chopina 9, w którym dzisiaj działa samorządowy dom pomocy społecznej. Wewnątrz zachowały się pozostałości stylowego wyposażenia.
- Urząd Miasta i Gminy zajmuje gmach dawnego sądu grodzkiego z drugiej połowy XIX wieku, mający ze względu na funkcję bardziej surowy charakter (szkoda, że bryła budynku została w 1975 roku zeszpecona niezharmonizowaną nadbudową). Zwraca uwagę nietypowy, wąski i wysoki dom, stojący z tyłu za urzędem – to dawne więzienie z tego samego czasu. W sąsiedztwie stoi ładnie odnowiony budynek poczty z końca XIX wieku.
- Na uwagę zasługuje też okazała szkoła z 1908 roku położona przy ul. Szkolnej, raczej zbyt duża na potrzeby miasta, które w chwili jej budowy liczyło tylko 4300 mieszkańców.
- Zachowały się kamienice wybudowane w latach istnienia powiatu, przede wszystkim przy głównej ulicy przelotowej (Kościuszki). Najładniejszy dom, z secesyjną dekoracją elewacji frontowej zbudowany około 1900 roku mieści się przy ulicy Staszica 7.
Poza tym można podziwiać m.in.: - rozciągnięty na długości 4 km i składający się z kilku dawnych jednostek układ przestrzenny (z placami Powstańców Wielkopolskich i Nowe Miasto jako centralnymi punktami dawnych oddzielnych organizmów miejskich),
- wczesnobarokowy kościół o bogatym wyposażeniu, barokowy pałac Sapiehów (do oglądania tylko z zewnątrz),
- imponujący kompleks zabudowań największego w Wielkopolsce domu pomocy społecznej (400 miejsc) prowadzonego przez siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi,
- dom bractwa strzeleckiego z ok. 1850 roku (obecnie ośrodek kultury),
- na wschód od miasta stoi zrujnowana wieża Bismarcka z 1902 roku – jedna z dwóch zachowanych w województwie budowli tego rodzaju, wznoszonych jako hołd dla dokonań kanclerza Rzeszy Niemieckiej.
Paweł Anders
Regionalista, autor przewodników turystycznych, członek honorowy PTTK, sekretarz redakcji kwartalnika „Kronika Wielkopolski”.
- Secesyjny dom przy ul. Staszica
- Szkoła przy ul. Szkolnej
- Urząd Miasta i Gminy w dawnym budynku sądu (po prawej) i sąsiadujące z nim dawne więzienie
- Sąd i poczta w Wieleniu w latach 20. XX wieku
- Wizerunek herbowy Wielenia pochodzi z XVI-wiecznej pieczęci miejskiej używanej jeszcze do XIX wieku
