Warszawa była od początku miastem wielu narodów i wielu kultur. Od średniowiecza przyjeżdżali tu kupcy z wielu stron świata, m.in. żydowscy, ormiańscy, serbscy czy greccy. Po powstaniu listopadowym zaczęli masowo napływać Rosjanie, głównie carscy urzędnicy i wojskowi. Budowano cerkwie, jak również zamieniono na nie kościoły. W krajobrazie miasta zaistniały prawosławne kopuły zwane „cebulkami” i rosyjskie napisy. W mieście powstał też duży garnizon wojsk rosyjskich z oddziałami złożonymi z muzułmanów z Kaukazu i Azji Środkowej.
W 1912 roku konsekrowano sobór na placu Saskim. Komitet budowlany rozpoczął pracę już w 1893 roku, a patronat nad budową objął sam car Aleksander II. Powstała olbrzymia świątynia mogąca pomieścić 2,5 tys. osób. Architekturą nawiązywała do XII-wiecznych cerkwi północnej Rosji, a stojąca obok dzwonnica do najwyższej wieży moskiewskiego Kremla. W 1915 roku Rosjanie zniknęli z Warszawy, wkroczyli natomiast Prusacy. Rozpoczęło się zacieranie rosyjskich śladów. Po zajęciu Warszawy Niemcy urządzili w świątyni na placu Saskim kościół garnizonowy. Umieścili nowy ołtarz i organy, których wcześniej nie było. 25 lutego 1916 roku odprawiono tu pierwszą rzymskokatolicką mszę świętą, a tydzień później pierwsze nabożeństwo ewangelickie. Do końca okupacji niemieckiej modlili się tu żołnierze pruscy obu tych wyznań.
Sobór na placu Saskim rozebrano w latach 1920-1926. Pomimo użycia materiałów wybuchowych, trwało to długo. W 1918 roku w Warszawie żyło 320 tys. Żydów, co stanowiło 42,2% ogółu mieszkańców. W ostatnich latach na ulicach stolicy niemal masowo pojawili się Wietnamczycy i Hindusi.
Aktualnie w Warszawie mieszka ok. 20-30 tys. prawosławnych (istnieją na ten temat różne dane), z czego w południowej części miasta ok. 5 tys. Mają oni daleko do cerkwi na Woli, Pradze i katedralnej cerkwi polowej na Ochocie, niezbędna zatem stała się budowa nowej świątyni. Powstała ona w dzielnicy Ursynów, przy ul. Puławskiej 568, przy granicy miasta z terenami wsi Mysiadło, w gminie Lesznowola. Prawosławna cerkiew znajduje się ok. 25 km od centrum Warszawy.
Cerkiew Mądrości Bożej jest pierwszą cerkwią zbudowaną w Warszawie od ponad 100 lat. Poprzednią był wspomniany sobór na placu Saskim. Budowla przypomina meczet, gdyż wzorowana jest na legendarnej świątyni Hagia Sophia w Konstantynopolu, czyli dzisiejszym Stambule. Po zdobyciu tego miasta przez Turków w świecie islamu powstało wiele meczetów wzorowanych na tej świątyni. Cerkiew na Ursynowie jest jednak dużo mniejsza od swojego olbrzymiego, bizantyjskiego pierwowzoru. Jej wysokość ograniczyła bowiem bliskość lotniska na Okęciu.
Hagia Sophia, czyli świątynia Mądrości Bożej powstała w Konstantynopolu prawie 1500 lat temu, dokładnie w latach 532-537. Przez ponad tysiąc lat – aż do budowy bazyliki św. Piotra w Watykanie – była największą świątynią chrześcijańską świata. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków stała się meczetem. Od 1934 roku do lipca 2020 roku pełniła funkcje muzealne, a obecnie jest ponownie miejscem modlitwy muzułmanów. W latach 1987-1994 wzniesiono cerkiew Mądrości Bożej w Białymstoku, kolejna powstała w Warszawie. Projektantem świątyni na Ursynowie był warszawski architekt Andrzej Markowski, który wcześniej odwiedził Stambuł, aby na miejscu zapoznać się z pierwowzorem projektowanej budowli. Obejrzał też cerkwie w Grecji oraz nowe, „wylewane w betonie” w Czarnogórze. Nie doczekał jednak zakończenia prac na Ursynowie – zmarł w kwietniu 2019 roku. Kierownictwo budowy warszawskiej Haghia Sophia objął Michał Tymoszewicz.
Wielki budynek świątyni widoczny jest z daleka. Ma 36,9 m długości, 30 m szerokości, wysokość (łącznie z centralną kopułą) wynosi 21,6 m. Jego powierzchnia to 1300 m2. Centralna kopuła o średnicy 16,2 m pokryta jest lśniącą w słońcu, miedzianą blachą i otoczona jest czterema mniejszymi. Zgodnie z tradycją prawosławną wejście główne znajduje się po stronie zachodniej, dwa boczne – od północnej i południowej, a od wschodniej zaś, w absydzie, znajduje się ołtarz główny. Ściany zewnętrzne pokryte są płytkami z jasnego piaskowca. Integralną częścią cerkwi stanowi dzwonnica o wysokości 16 m. Sawa, metropolita warszawski i całej Polski, zwierzchnik polskiego Kościoła prawosławnego w dniu 2 lutego 2020 roku dokonał poświęcenia ośmiu dzwonów. Wszystkie (największy o wadze 1200 kg) zostały odlane w słynnej śląskiej ludwisarni braci Felczyńskich, której właściciel, Zbigniew Felczyński, przyjechał na uroczystość. Wygrawerowano na nich imiona fundatorów.
W dzwonach cerkwi prawosławnych poruszają się tylko serca, a nie całe kielichy. Ich dźwięk ma bardzo duże znaczenie, są one bowiem jedynym instrumentem, jaki można wykorzystywać w liturgii, oczywiście poza ludzkim głosem. Poświęcenie dzwonów zbiegło się z odsłonięciem polichromii na centralnej kopule – fresku Pantokratora (Wszechwładcy) w otoczeniu aniołów. Z okazji uroczystości metropolita Sawa podarował parafii obraz przedstawiający ofiarowanie Chrystusowi miniatury warszawskiej cerkwi Hagia Sophia. Ofiarowują św. Sawa Serbski i metropolita Sawa.
Prace budowlane rozpoczęto 5 grudnia 2015 roku. Kamień węgielny pod budowę świątyni poświęcił ówczesny patriarcha Konstantynopola Bartłomiej I. Jego wizyta była wielkim zaszczytem dla polskiej Cerkwi prawosławnej.
Cerkwie na całym świecie są autokefaliczne, czyli nie podlegają żadnej władzy administracyjnej (w przeciwieństwie np. do Kościoła katolickiego, gdzie taką władzę stanowi papież). Ich duchowym przywódcą jest patriarcha Konstantynopola. Budowa świątyni na Ursynowie stanowi wotum wdzięczności Bogu, w 90. rocznicę uzyskania autokefalii przez polską Cerkiew prawosławną. Wcześniej należała ona do Cerkwi rosyjskiej. W uroczystości poświęcenia i wmurowania kamienia węgielnego wzięli udział biskupi i inni duchowni prawosławni z Polski i Grecji. Obecni byli również przedstawiciele Kancelarii Prezydenta, Rady Ministrów, władz samorządowych Warszawy i dzielnicy Ursynów oraz przedstawiciele Korpusu Dyplomatycznego. Kościół rzymskokatolicki reprezentował kardynał Kazimierz Nycz.
W przeciwieństwie do wspomnianego na początku soboru na placu Saskim budowa cerkwi na Ursynowie trwała dość krótko. Po niespełna trzech latach pierwszą liturgię świętą, 19 maja 2018 roku, sprawował metropolita Sawa w asyście arcybiskupa Telmessosa Hioba, przedstawiciela patriarchy Konstantynopola oraz metropolity wołokołamskiego Hilariona reprezentującego patriarchę moskiewskiego. W świętej liturgii wzięli też udział wszyscy biskupi Cerkwi prawosławnej w Polsce i wielu duchownych niższej rangi. Uczestniczył również rzymskokatolicki biskup pomocniczy archidiecezji warszawskiej Michał Janocha oraz ambasadorzy Białorusi, Serbii i Ukrainy. Cerkiew była wypełniona po brzegi nie tylko prawosławnymi mieszkańcami stolicy, ale i pielgrzymami z całej Polski i zagranicy. Przybyli również przedstawiciele innych Kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej.
Po zakończeniu liturgii metropolita Sawa i hierarchowie poświęcili czteroramienny krzyż, wewnątrz którego umieszczony został akt erekcyjny świątyni. Na oczach zgromadzonych przed budynkiem, przy śpiewie czterech chórów cerkiewnych, krzyż umieszczono na centralnej kopule cerkwi. We wrześniu 2018 roku cerkiew na Ursynowie odwiedził patriarcha Aleksandrii i całej Afryki Teodor II. W czasie budowy świątyni nabożeństwa, począwszy od 1 stycznia 2016 roku, odbywały się (przez ponad cztery lata )w prowizorycznej drewnianej kaplicy obok cerkwi.
20 września 2020 roku metropolita Sawa, w asyście pozostałych hierarchów Polskiego Kościoła Prawosławnego oraz licznie zgromadzonego duchowieństwa, po raz drugi w historii ursynowskiej cerkwi sprawował świętą liturgię i dokonał tzw. małego poświęcenia świątyni. Obecni byli również przedstawiciele duchowieństwa Kościoła rzymskokatolickiego na czele z biskupem Tadeuszem Pikusem, Korpusu Dyplomatycznego oraz władz samorządowych Warszawy. Poza prawosławnymi mieszkańcami stolicy przybyli także wierni z Białegostoku, Bielska Podlaskiego, Siemiatycz, Hajnówki i Białowieży. Na pamiątkę tego historycznego wydarzenia metropolita podarował cerkwi komplet naczyń liturgicznych.
Od tego dnia (20 września 2020 roku), mimo nadal trwających prac wykończeniowych, nabożeństwa odprawiane są już w głównym budynku w soboty i niedziele. Świątynia służy wiernym, ale jej wyposażenie i pełny wystrój potrwa jeszcze wiele lat. Wnętrze nawiązujące do tradycji bizantyjskich będzie w całości pokryte freskami i mozaikami. Autorem projektu i wykonawcą fresków jest pochodzący z Ukrainy prof. Wołodymir Teliczko, autor m. in. polichromii w największej polskiej świątyni prawosławnej – cerkwi Świętego Ducha w Białymstoku.
Cerkiew na Ursynowie posiada dwa ołtarze: główny poświęcony Narodzeniu Przenajświętszej Bogurodzicy (polichromia przedstawia wizerunki Bogurodzicy, Ewangelistów oraz wybranych świętych) i boczny poświęcony św. Pantelejmonowi Wielkiemu, męczennikowi i uzdrowicielowi z przełomu III i IV wieku. Jest on patronem lekarzy (miał wykształcenie medyczne), prawosławnych żołnierzy i marynarzy. Wierni modlą się do niego o zdrowie fizyczne i duchowe. Na ikonach święty przedstawiany jest jako młody mężczyzna. W prawej dłoni trzyma pędzel do namaszczania chorych, w lewej szkatułkę z medykamentami. 5 grudnia 2020 roku, dokładnie 5 lat od wmurowania kamienia węgielnego pod budowę świątyni, była sprawowana pierwsza święta liturgia w ołtarzu Świętego Pantelejmona.
Tekst Maria i Przemyslaw Pilich
