Przekazywanie na duże odległości informacji, w tym listów, zawsze było problemem. Między innymi wysyłano pieszych lub konnych posłańców, jednak prawdziwe rozwiązanie nadeszło dopiero wraz z pocztą konną. Za początek istnienia poczty polskiej uważa się dzień 18 października 1558 roku.
Król Zygmunt August w przywileju nadawczym powierzył kierownictwo poczty dworzaninowi Prosperowi Prowanie: ...mając na oku własną tudzież naszych poddanych wygodę, abyśmy zarówno My jak i oni mogli wygodniej do Włoch przesyłać zarówno listy jako też inne załatwiać sprawy - urządzamy stałą łączność czyli ustanawiamy tak zwaną pocztę tj. rozstawne konie Kraków-Wenecja...
22 października 1958 roku łodzianie na Piotrkowskiej witali entuzjastycznie muzealny dyliżans pocztowy, który dla uczczenia 400-lecia Poczty Polskiej wyruszył 9 października sprzed budynku Muzeum Poczty Polskiej we Wrocławiu. Łódź istniała już w 1332 roku, co potwierdza dokument o przekazaniu wsi Lodza we władanie biskupów kujawskich rezydujących we Włocławku. W 1423 roku król Władysław Jagiełło nadał jej prawa miejskie. Przez 400 lat Łódź była maleńkim, nic nieznaczącym miasteczkiem. Od 1815 roku była w Królestwie Polskim w zaborze rosyjskim i wtedy władze, a szczególnie Rajmund Rembieliński, postanowiły w 1821 roku utworzyć obok niej osady przemysłowe włókiennicze Nowe Miasto, a wkrótce i większą osadę o nazwie Łódka. Postawiono na rozwój włókiennictwa, a przybywający tu z Zachodu fachowcy, na podstawie tzw. umowy zgierskiej z 30 marca 1821 roku, otrzymywali bezpłatnie działki i rozmaite przywileje (taka ówczesna specjalna strefa ekonomiczna). Umowa zgierska stanowiła: Gdy osada podniesie się (…) będzie ustanowiona w mieście poczta. Gdy jednak Rajmund Rembieliński postanowił zapis umowy wprowadzić w życie, generalna dyrekcja poczt zaprotestowała, twierdząc, że obywatele koło Zgierza i Łodzi zamieszkali blisko mają poczty w Strykowie. Ale już 1 stycznia 1824 roku powstała w Łodzi poczta („poczthalteria”), a właściwie została przeniesiona z Konstantynowa, gdzie istniała niespełna rok.
Konkurencja kolei
Poczta wówczas działała inaczej niż współcześnie. Przewożenie listów, paczek, przesyłek pieniężnych to była działalność niewielka, a głównie przewożono ludzi, do czego służyły dyliżanse pocztowe (ich szczególny rozwój nastąpił w XVIII wieku) i stacje pocztowe na których nowe, wypoczęte konie zaprzęgano do przybyłego dyliżansu i pojazd jechał dalej. Stacja pocztowa w Łodzi dysponowała początkowo czterema końmi, od 1851 roku dziewięcioma. Uruchomienie pierwszej kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w 1848 roku i Warszawsko-Bydgoskiej w 1862 roku spowodowało, że karetki pocztowe dowoziły z Łodzi pasażerów do stacji kolejowych w Rokicinach i Krośniewicach. Uruchomienie kolei Fabryczno-Łódzkiej 19 listopada 1865 roku (a dla regularnego ruchu pasażerskiego 1 czerwca 1866 roku) spowodowało brak zapotrzebowania na usługi przewozu pasażerów.
Usługa warta tyle, co siedem jajek
Rozwój Łodzi przemysłowej wywołał znaczne potrzeby przewozu listów, paczek i przesyłanie pieniędzy. Nie mogła temu sprostać dotychczasowa organizacja poczty. Wówczas zwyczaje były takie, że wysyłający listy przynosili je na pocztę osobiście, opłacali (urzędnik pocztowy ważył i taksował list; usługi nie były tanie, wysłanie listu przeciętnie było równoważne wartości siedmiu jaj) i dopiero po przyłożeniu pieczątki były one ekspediowane. Z opłat zwolnione były instytucje państwowe, duchowne, wojsko oraz sama poczta. A po odbiór korespondencji łodzianie zgłaszali się również na pocztę. Sporo lat później zaczęto odpłatnie roznosić ją do domów adresatów. W styczniu 1858 roku wprowadzono rosyjskie znaczki pocztowe. Co prawda, dwa lata później pojawił się pierwszy polski znaczek, jednak utrzymał się on tylko do 13 kwietnia 1865 roku. Do kasowania owych znaczków służyło 269 specjalnych kasowników opatrzonych numerami – Łodzi przypadł numer 182. Kasowniki miały w otoku napis Łódź (cyrylicą) i wymieniane cyfry oznaczające datę (wcześniej datę wpisywano odręcznie).
W 1862 roku założono na pięciu narożnikach łódzkich ulic specjalne skrzynki pocztowe do wrzucania listów, opatrzonych znaczkami pocztowymi (markami). 1 grudnia 1862 roku łódzka ekspedycja poczty stała się urzędem pocztowym powiatowym II klasy. Mieściła się wtedy przy ulicy Piotrkowskiej przy Cegielnianej (obecnie ulica Stefana Jaracza). W styczniu 1869 roku poczta przeniosła się na ulicę Wschodnią 66, a naprzeciwko, pod numerem 57, mieścił się telegraf (telegrafy nie były wtedy jeszcze częścią składową poczty; działały w Łodzi od 1864 roku, przyjmowano je w języku rosyjskim, a dla przesyłanych za granicę – w języku francuskim lub niemieckim).
Nowe budynki pocztowe
Pojawiła się potrzeba wybudowania specjalnego budynku pocztowego. Przemysłowiec łódzki Ludwik Meyer wybudował i wynajął poczcie od 1 lipca 1887 roku gmach przy zbiegu Pasażu Meyera (jego prywatna ulica, później nazwana ulicą Stanisława Moniuszki) i Dzikiej (później ulica Henryka Sienkiewicza). Na parterze był urząd pocztowy, na wyższych kondygnacjach mieszkali urzędnicy poczty. Nosili urzędowe mundury w kolorze ciemnozielonym, składające się z kurtki, spodni i kamizelki. Złocone, duże guziki z wytłoczonym emblematem poczty – orłem i dwiema trąbkami – były niewątpliwą ozdobą munduru.
W miarę rozwoju miasta pomieszczenia te już nie wystarczały i znów zaszła potrzeba budowy nowego dużego budynku. Powstał w 1903 roku na narożniku ulic Widzewskiej (obecnie Jana Kilińskiego) i Przejazd (obecnie ulica Juliana. Tuwima). Projektantem był Mikołaj Boczarow, architekt z Petersburga. Jego plany na miejscu adaptował łódzki architekt Dawid Lande, budowała łódzka firma Izraela Olszera. Przeniosły się tam poczta, telegraf i telefon (centrale telefoniczne jednak po ćwierćwieczu wzięły rozbrat z tym budynkiem). Budynek jest użytkowany przez Pocztę Główną do dziś.
Coraz więcej placówek
W 1909 roku, gdy miasto liczyło ponad 393 000 mieszkańców, istniało tylko kilka urzędów (oddziałów miejskich) – I przy ulicy Brzezińskiej 11 (obecna ulica Wojska Polskiego), II – przy ulicy Wólczańskiej 149, III – przy ulicy Benedykta 6 (dziś ulica 6 Sierpnia), IV – przy ulicy Rzgowskiej 7. W okresie międzywojennym powstały nowe urzędy pocztowe o ujednoliconej numeracji: nr 2 – na Dworcu Kolejowym Łódź Fabryczna, nr 3 na Dworcu Kolejowym Łódź Kaliska, nr 4 – przy ulicy Piotrkowskiej 17, nr 6 przy ulicy Rokicińskiej 36 (obecnie aleja J. Piłsudskiego), nr 8 przy ulicy Zachodniej 1 (w pałacu Poznańskiego), nr 9 przy ulicy Dworskiej 10 (obecnie ulica Organizacji WIN), nr 10 przy ulicy Moniuszki 4, nr 11 przy ulicy Piotrkowskiej 135. Także urząd pocztowy działający do dziś w tej samej kamienicy przy ulicy Wólczańskiej 149. W 1934 roku było 17 urzędów pocztowych, zachowały się one także w czasie okupacji niemieckiej, w 1942 roku przybył urząd 18, w Andrespolu, zamieszkałym przez kolonistów niemieckich.
W okresie międzywojennym powstała PKO – Pocztowa Kasa Oszczędności, po 1950 roku przemianowana na Powszechną Kasę Oszczędności. Siedzibę w Łodzi miała przed wojną w kamienicy przy ulicy Prezydenta Gabriela Narutowicza 45 („pod atlantami”), a potem w budynku po łódzkim Banku Handlowym (który splajtował) przy alei Tadeusza. Kościuszki 15, w tym budynku PKO funkcjonuje do dziś. Po II wojnie światowej, w 1945 roku było 18 urzędów, w 1950 roku – 28 placówek, a był po latach taki moment, że było ponad 80 urzędów pocztowo-telekomunikacyjnych (świadczy o tym numeracja istniejących urzędów pocztowych).
Grafika Poczty Głównej w Łodzi z około 1910 roku
fot. ze zbirów Mirosława Z. Wojalskiego
Likwidacja zielonych skrzynek i telegramów
W 1990 roku było 500 czerwonych skrzynek pocztowych oraz 80 zielonych. W końcu 1991 roku ówczesny minister łączności zarządzeniami nr 16 i 17 dokonał podziału państwowej jednostki organizacyjnej Polska Poczta, Telegraf i Telefon na: w dziedzinie poczty Państwowe Przedsiębiorstwo Użyteczności Publicznej „Poczta Polska”, nadając mu odpowiedni statut, a w dziedzinie telekomunikacji Spółka Akcyjna Telekomunikacja Polska (dziś o nazwie Orange).
Od 1972 roku zaczęto stosować w kraju, a więc i w Łodzi, kod pocztowy, co postawiło pod znakiem zapytania użytkowanie zielonych skrzynek pocztowych używanych do korespondencji lokalnej (wprowadzonych przed wojną, w 1932 roku, w czasie kryzysu; wtedy opłata za listy miejscowe była niższa, a wrzucone do godziny 10 rano dostarczane były tego samego dnia). Po zrównaniu opłat za przesyłki lokalne i krajowe zielone skrzynki w 2001 roku zlikwidowano. A czy pamiętamy telegramy? Ostatni telegram w Polsce został wysłany 28 września 2018 roku.
Podczas Europejskich Dni Dziedzictwa w 2001 roku, zorganizowanych przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, odbyła się sesja „Z dziejów poczty w Łodzi”. Wygłoszono referaty o dziejach poczty, kolekcjonerstwie znaczków pocztowych i pocztówek, zwiedzano najstarsze urzędy pocztowe: Łódź 1 oraz Łódź 17. Wydano drukiem materiały posesyjne bogato ilustrowane Z dziejów poczty w Łodzi. W pałacyku PTTK przy ulicy Wigury 12a zaprezentowano wtedy zbiory znaczków, kart pocztowych, kart telefonicznych i ekslibrisów „filatelistycznych”. Mam w zbiorze ekslibrisy pokazujące zabytki Łodzi w ramce znaczka pocztowego. Dziś listów piszemy i wysyłamy o wiele, wiele mniej, w powszechnym użyciu są e-maile i sms-y.
Czerwona skrzynka pocztowa
fot. Alina Zienowicz Ala z, CC BY-SA 3.0,Wikimedia Commons
Nie ma już poczty na ulicy Pocztowej
W każdym mieście przy ul. Pocztowej znajduje się poczta. W Łodzi jest ulica Pocztowa, ale poczty przy niej już od prawie 50 lat nie ma. Poczta dzięki znaczkom pocztowym promuje wiele ważnych osób, rocznic, wydarzeń w kraju i na świecie oraz widoków miast, także zabytkowych. Niewiele było w powszechnym obiegu znaczków pokazujących urodę Łodzi, jej zabytki – w latach 1945–2004 mniej niż 10. Wydano znaczki z wybitnymi łodzianami – Markiem Edelmanem i Janem Kowalewskim.
W 2023 roku ukazał się z okazji 600-lecia miasta Łodzi stosowny znaczek. Łódź zasługuje chyba, aby oglądano ją częściej na znaczkach pocztowych w całej Polsce i na świecie?
Tekst Mirosław Zbigniew Wojalski
Działacz społeczny i kulturalny, regionalista i kolekcjoner.
Zdjęcia Marek Lawin/CFK, ze zbiorów Mirosława Z. Wojalskiego, Poczta Polska
Znaczek z pierwszego dnia obiegu z 1984 roku
z Pomnikiem Martyrologii Dzieci w Łodzi
fot. Poczta Polska
Znaczek pocztowy z wizerunkiem Marka Edelmana wyemitowany w roku 2022
fot. Poczta Polska
Znaczek pocztowy z okazji 600-lecia miasta Łodzi wprowadzony
do obiegu w 2023 roku
fot. Poczta Polska
Kartka pocztowa z okazji 600-lecia miasta Łodzi fot. Poczta Polska
