Kategoria: To Polska właśnie

Ocalić od zapomnienia

Wybudujemy stare zagrody… Ludzie będą się zachowywać w tych domach jak to robili przedtem, kot będzie mruczał, leżąc pod piecem, pies wygrzewał się, leżąc pod budą, zwierzęta będą pasły się na łące (Artur Hazelius, Skansen.Traditional Swedisch Style, Stockholm 2002).

Skanseny, czyli miejsca, w których pokazany świat coraz szybciej odchodzi w przeszłość. Tam przedmioty sentymentalnie przenoszą nas w świat dzieciństwa, a zapachy przywołują obrazy naszych przodków. W jaki sposób mogą stać się inspiracją do podróży, zwiedzania, odkrywania ciekawych miejsc? Skąd się wziął pomysł, aby tworzyć takie miejsca? 

Na początku warto wiedzieć, co oznacza nazwa „skansen”. Muzea na wolnym powietrzu, znane w Polsce także pod nazwą skansenów lub muzeów skansenowskich, to miejsca, które mają za zadanie chronić zabytki kultury materialnej oraz promować wiedzę o nich. To miejsca, które tchną duszą, miejsca piękne, w których można w ciekawy sposób spędzać czas. 

W Polsce wszyscy słyszeli o istnieniu takich miejsc. Niewiele osób jednak wie, skąd pochodzi nazwa. Skansen w języku szwedzkim oznacza bowiem szaniec lub wał obronny. Taką funkcję miało pełnić muzeum założone w 1891 roku przez Artura Hazeliusa na wyspie Djurgården w Sztokholmie. W założeniu miało chronić szwedzką kulturę ludową, gromadzić obiekty architektury, wraz z ich tradycyjnym wyposażeniem. Ta nowa forma muzealnictwa stosunkowo szybko dotarła na ziemie polskie. Na terenach dzisiejszej Polski pierwsze takie muzeum powstało w 1906 roku we Wdzydzach Kiszewskich w zaborze pruskim, założone przez Izydora i Teodorę Gulgowskich. Drugim muzeum był skansen założony przez Adama Chętnika w Nowogrodzie koło Łomży. To właśnie Chętnik wprowadził określenie „skansen” do języka polskiego. Tego typu miejsca są znane jako „muzea na wolnym powietrzu” (ang. open-air museum; niem. Freilichtmuseum; fin. Ulkoilmamuseo; szw. Friluftmuseum). Pozostałe nazwy niekiedy odwołują się do muzeów chroniących regionalne i lokalne dziedzictwo. Samo określenie „open-air museum” trudno nawet znaleźć w słownikach angielskich, choć istnieją takie muzea jak „North of England Open Air Museum”, „Manx Open Air Folk Museum” czy „Blits Hill Open Air Museum”.

Obecnie w Polsce znajduje się około trzydziestu czynnych muzeów skansenowskich na wolnym powietrzu oraz ponad trzydzieści punktów skansenowskich, czyli pojedynczych obiektów lub zespołów w postaci zagród chronionych w miejscu ich pierwotnej lokalizacji (tzw. obiekty in situ). Polskie muzealnictwo skansenowskie jest w Europie wysoko cenione za niezwykłą skrupulatność w odtwarzaniu wnętrz poszczególnych obiektów. Na specjalną uwagę zasługują wyposażenia chat, które tworzą specyficzny nastrój i aurę otaczającą zwiedzającego. Turystów urzekają efektowne zabiegi mistyfikujące życie i oryginalne eksponaty. W niektórych skansenach wnętrza zaaranżowane są zgodnie z rokiem obrzędowym (Wielkanoc, Boże Narodzenie), bądź obrzędami rodzinnymi (wesele, pogrzeb, chrzciny), co często wiąże się  z sesjami fotograficznymi, np. nowożeńców, czyli modelingu. Obiekty usytuowane są w miejscach możliwie najbardziej zbliżonych do tych, z jakich zostały wyjęte. Dlatego często w muzealnych kościołach odprawiane są msze, w kuźniach nadal kuje się podkowy, a w piecach piecze chleb według przepisów sprzed lat. Taka praktyka to także realizacja współczesnej idei żywego muzeum, która przyciąga tłumy ludzi zaciekawionych tradycją. Niezmiennie zainteresowaniem cieszą się barwne zespoły budynków, otoczone sadami, polami, ogrodami. Tu odbywają się lekcje oraz zajęcia dla dzieci i całych rodzin. Opowiadają one, jak „rodziły się” wiejskie budynki, jakimi narzędziami pracowano, jakie naturalne produkty wytwarzano. Powrót do natury i ekologicznego uprawiania roślin to standardowy punkt programu większości dni otwartych skansenów. Podziw budzi też pieczołowitość i piękno wyrabianych przedmiotów, od form surowych, prostych, naturalnych po formy pracochłonne wykonane z troskliwością, bogato zdobionych, sporządzonych ze starannie dobranego surowca. Turyści mają też możliwość poznać zawody, które niestety odchodzą w przeszłość, obejrzeć wytwory pracy kowali, garncarzy, tkaczy, stolarzy, bednarzy, rymarzy i wielu, wielu innych. Na koniec pośród skansenowskich ekspozycji zwiedzający mogą znaleźć świat wierzeń, symboli, zwyczajów i obrzędów ludowych. Świat ten ukryty jest w chałupie, jej geometrii, elementach architektury, w sprzętach ważnych dla codziennego bytowania rodziny. Przechodząc między budynkami, ocieramy się o ludowe kapliczki „pilnujące” wiejskich dróg, krzyże intencyjne stawiane z powodu różnych okazji, figurki Chrystusa Frasobliwego czy Pięty.

Do dziś powstało kilkadziesiąt tego typu muzeów. Zgromadzone są w Stowarzyszeniu Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce. Do najstarszych zalicza się: Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich (założone w 1906 roku), Muzeum Budownictwa Ludowego, Park Etnograficzny w Olsztynku (założone w 1909 roku w Królewcu, w latach 1938–1940 przeniesione do Olsztynka), Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie (założony w 1919 roku), Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej (założony w 1957 roku) oraz Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (założone
w 1958 roku). Większość polskich muzeów na wolnym powietrzu powstała w latach 70. XX wieku. W tym bowiem czasie, w wyniku postępującej urbanizacji wsi, zaczęły zanikać zabytki kultury ludowej. Postanowiono chronić tę sferę dziedzictwa narodowego poprzez utworzenie odpowiednio dużej liczby muzeów typu skansenowskiego. Funkcję, jaką miały pełnić, tak określił prof. Józef Gajek: Muzeum skansenowskie jest zawsze zbliżeniem, […] modelem rzeczywistego obrazu życia, a więc modelem kompleksowym i dynamicznym, którego eksponaty osadzone są w środowisku podobnym do tego, w którym powstały i żyły.

Muzea skansenowskie dysponują najbardziej wymownymi środkami ukazywania kultury ludowej społeczeństwa. Nie mamy tu do czynienia z opisami lub oderwanymi przedmiotami kultury materialnej, umieszczonymi w gablotach tradycyjnych muzeów etnograficznych. Nie nudzą nas szare i smutne gabloty, a cieszą barwne i żywe eksponaty, często ponownie wykorzystywane do zainscenizowanych pokazów. Obiekty bytowania dawnej ludności wiejskiej stają się niemal dotykalne. W tym właśnie leży wielka wartość edukacyjna muzeum skansenowskiego. Dzięki ekspozycji kultury ludowej, „na wyciągnięcie ręki”, rozbudza się umiłowanie własnego regionu czy kraju, jego kultury oraz przeszłości. Odczuwa się tu bardzo żywo kontakt z przeszłością. Zaletą muzeum skansenowskiego jest możliwość łatwego urządzania na jego terenie wszelkich obchodów, widowisk folklorystycznych, pokazów tańców ludowych, demonstracji lepienia garnków, obróbki lnu itp. Ponadto budzi
i rozwija w społeczeństwie zainteresowania historyczne i przyrodnicze. Przenosząc się w czasie, zaczynamy tęsknić ku wartościom ponadczasowym, do których wstęp znajduje się w ciszy, wyobraźni i pamięci. Znajdujemy tu kraj własnego dzieciństwa. Tak jak chciał tego Artur Hazelius: Wybudujemy stare zagrody… Ludzie będą się zachowywać w tych domach jak to robili przedtem, kot będzie mruczał, leżąc pod piecem, pies wygrzewał się, leżąc pod budą, zwierzęta będą pasły się na łące. Zacznij swoją podróż w czasie, odkryj jego tajemnice, historię, przeszłość. Znajdź cel podróży i zachwyć się skansenami.

Tekst i zdjecia: Marlena Treichel

Kamienne baby południowego Podlasia

Jest ich pięć, znajdują się one w okolicach Białej Podlaskiej: w Piszczacu, Woskrzenicach Dużych, Cieleśnicy, Pratulinie oraz koło Nepli. Są to kamienne krzyże wykonane z miejscowych głazów narzutowych. Swoją formą przypominają tęgą niewiastę z szeroko rozpostartymi ramionami. Stąd też wzięła się ich miejscowa nazwa. 

Jan Wiktor, ceniony krajoznawca, w piśmie „Orli Lot” w 1922 roku napisał o tych krzyżach (babach) z Podlasia, że są one tak pełne rozpaczy jak człowiek w męce skamieniały i wyciągający ramiona z wołaniem o pomstę.

Ich pochodzenie jest niejasne. Katalog zabytków sztuki datuje je na XVII–XIX wiek, nie wiadomo jednak na jakiej podstawie. Archeolodzy spierają się na temat ich pochodzenia. Jedna z teorii mówi, że były to pierwotnie pogańskie baby kamienne, jakie spotykamy do dziś na Mazurach i Warmii. Jedna z nich stoi  na dziedzińcu zamku w Olsztynie. 

Baby kamienne z Podlasia zostały już w chrześcijańskich czasach przerobione na krzyże. Potwierdzeniem tej teorii mogą być stare zdjęcia baby z okolicy Nepli, na których widać wyrzeźbione korale tworzące naszyjnik na piersiach oraz zarys ręki trzymającej róg do picia. W Woskrzenicach Dużych natomiast baba ma wielką czapę na głowie, widoczne są też odstające uszy.

W Piszczacu łatwo znaleźć babę kamienną – stoi na tyłach kościoła. W Pratulinie prowadzi do niej Droga Krzyżowa o długości około 1,1 kilometra od sanktuarium miejscowych, dziś błogosławionych unitów. Wieńczy ona bowiem pomnik postawiony na zbiorowej mogile unitów zamordowanych w 1874 roku przez Rosjan. W 1990 roku ich szczątki (dziś są to relikwie) przeniesiono do miejscowego kościoła parafialnego św. Apostołów Piotra i Pawła. Wcześniejsza lokalizacja baby kamiennej w Pratulinie nie jest znana.

Trudniejsza do oszukania jest kamienna baba koło Nepli. Znajduje się ona na piaszczystym pagórku zwanym Kamienną Górą lub po prostu Kamienną Babą. Należy wyjechać z Nepli w kierunku wsi Krzyczew i uważnie patrzeć w prawo, aż zobaczymy w lesie czołg stojący na postumencie. Dawniej był to pomnik, obecnie pełni wyłącznie funkcje dekoracyjne. Lufa czołgu pokazuje odległą o około 1 km kamienną babę. Można tam dojść albo dojechać polną drogą, która skręca w lewo. Po około 100 m na rozwidleniu dróg trzeba pójść prosto – droga doprowadzi nas do baby. W lewo w dół można natomiast dojść do żwirowni zwanej „stażynką”. Na dawnych zdjęciach baba kamienna stoi na odkrytej przestrzeni, dziś otacza ją las. Kiedyś przewróciła się, co było prawdopodobnie „zasługą” sąsiedniej żwirowni. Postawiona została przypuszczalnie tuż obok, ale już w nowym miejscu. W pobliżu są pozostałości wieży widokowej, z której rozciągał się piękny widok na Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”.

W Woskrzenicach Dużych babę kamienną łatwo odszukać. Znajduje się ona na wschodnim krańcu wsi, na rozwidleniu dróg prowadzących do wsi Husinka i Woskrzenice Małe. Podobne krzyże – baby kamienne można spotkać również na północnym Podlasiu oraz w sąsiedniej Białorusi.

Bazą wypadową do omawianych tu podlaskich bab kamiennych może być Biała Podlaska dysponująca bazą hotelową (polecam hotel „Skala”). Będąc w tamtych okolicach, warto także odwiedzić cmentarze tatarskie (mizary) w Studziance i Lebiedziewie, sanktuaria w Kodniu i Leśnej Podlaskiej z oryginalną kamienną ikoną. Jest oczywiście dużo więcej zabytków, w tym liczne kościoły, będące dawniej cerkwiami unickimi.

Tekst i zdjęcia: Przemysław Pilich

Jego książęca mość – Łysiec 

KONICA MINOLTA DIGITAL CAMERA

Wcale nie najwyższy, nawet nie najbardziej stromy, niezbyt imponujący, a przecież tak bardzo magiczny i wzruszający jak to tylko możliwe…

Snująca się od stuleci aura tajemniczości, mistyczny klimat, rąbek ziemi utrudzonej historią – oto on… Łysiec, zagubiony wśród królewskich polskich szczytów, świętokrzyski książę, który odbiera należny mu hołd. Wciąż pozostaje pytaniem, na które przewodnicy świętokrzyscy szukają odpowiedzi, domysłem, nieuchwytną frazą, półsłówkiem zapowiadającym niezwykłą opowieść.

Ten drugi co do wielkości szczyt Gór Świętokrzyskich, mierzący 595 metrów nad poziomem morza, to ciągnące się niezalesione partie stoków z rumowiskami skalnymi zwanymi gołoborzami. I tu…już pierwsze pytanie wycieczce nasunąć się może, komu zechcemy głos oddać. Nauce czy baśni? A zatem…

Pamiętajmy, że Łysa Góra szczególnie mocno utrwaliła się w miejscowym folklorze jako miejsce kultu. Od zawsze, skalne rumowiska musiały więc mieć swoje korzenie w czasach chrześcijaństwu odległych. Być może mamy tu do czynienia z historią Pysznej Pani, która pokonawszy w bitwie samego Aleksandra Wielkiego, kazała obwołać się Dianą i przyjmowała cześć należną Bogu. On sam zaś miał ją ukarać, zsyłając na potężny zamek piorun, który obrócił go w… leżące do dziś na górskich zboczach gołoborze. 

Być może to jednak późniejsza historia, już z czasów istniejącego tu klasztoru, opowiadająca o wściekłych czarownicach, które dotąd marudziły Lucyferowi, aż ten w końcu posłał świętokrzyskie czarty, by kościół i klasztor zmiotły z powierzchni ziemi. Dwa razy diabły podejmować się miały zadania, dwa razy plan zbombardowania klasztoru ogromnymi głazami miały, na nic się to jednak zdało. Raz przeszkodził im brak sił, ogromny głaz upuściły na Górę Klonówkę, do dziś go zresztą tam można zobaczyć, drugim zaś razem czartom przeszkodził klasztorny kogut, który piał dopóty, dopóki jeden z braciszków w dzwony nie zaczął bić. Przerażone, sądząc, że świt je zastał, głazy upuściły i nigdy już tu nie wróciły.
A kamienie owe ogromne do dziś w postaci gołoborza przetrwać miały. 

Jaka jest prawda? Zależy, kogo szanowny turysta zapyta, przewodnicy świętokrzyscy potrafią również wiedzą naukową się wykazać i z przyjemnością opowiedzą o wietrzeniu mrozowym i wędrówkach lądolodu. 

Największą tajemnicę stanowi wał, który jeszcze dziś nie odkrył do końca sekretów zaklętych w kamieniu. Czy jest pozostałością muru otaczającego dawną przestrzeń sakralną, czy częścią pogańskiego sanktuarium, czy może to jedynie fragment obronnej budowli…  Warto skorzystać z wycieczki w magiczne Góry Świętokrzyskie, by pozwolić popłynąć przewodnickiej opowieści. 

Pobenedyktyńskie pozostałości malowniczo położone

Opactwo to ma ogromne znaczenie dla naszej kultury materialnej i niematerialnej i zaliczane jest do najważniejszych zespołów monastycznych w Polsce. Przez stulecia było ośrodkiem pielgrzymkowym, a relikwie Drzewa Krzyża Świętego wciąż są adresatem wielu modlitewnych westchnień. 

Data założenia opactwa nie jest do końca znana, tradycja benedyktyńska fundację przypisuje Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku, a sam jej fakt ujęty został w klamry baśni o Emeryku, który urzeczony niezwykłością Gór Świętokrzyskich miał podarować relikwie Krzyża Świętego i poprosić o wybudowanie tu właśnie kościoła. Legenda mówi, że zadość prośbie uczyniono, kościół i klasztor postawiono, uposażono i osadzono tu braciszków benedyktynów. 

Jak się to ma do faktów historycznych i skąd w innych podaniach bierze się Dąbrówka i pierwsza świątynka? Albo hipoteza dająca pod rozwagę możliwość podarowania relikwii przez Władysława Łokietka?  Miało się to stać w początkach XIV wieku, kiedy umacniał on swoją władzę w Małopolsce. Podarowanie świętych cząstek miało być podziękowaniem za popieranie dążenia Łokietka do władzy. Z tymi pytaniami zostawię Was drodzy Czytelnicy, z nadzieją, że będziecie wyczekiwać tekstów – obiecuję kiedyś temat rozwinąć. 

Widomym świadkiem wspaniałej historii są okazałe zabudowania klasztoru i kościoła. Wszystko tworzy system zamknięcia, nawiązując do łacińskiego clastrum oznaczającego odosobnienie. 

Stojący tu bez mała od ponad tysiąca lat kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy przybierał na przełomie wieków rozmaite kształty, w obecnym trwa tu od XVIII wieku i jest dziełem Józefa Karsznickiego. Zanim jednak o samej świątyni, warto zwrócić uwagę na późnogotyckie krużganki klasztorne o sklepieniach zdobionych unikalnym zespołem heraldycznej rzeźby. Ten zamknięty ciąg galerii to główna arteria klasztornego i turystycznego życia, to sceneria wszystkich wydarzeń, tędy szły procesje świąteczne, tędy spacerowano i to tu, pod posadzkami krużganków, chowano współbraci w bezimiennych drewnianych trumnach. Braciszkowie godzili się na deptanie ich szczątków, a dusza zażywać miała niebiańskich rozkoszy. Klasztorne krużganki są najlepiej zachowanym fragmentem średniowiecznego benedyktyńskiego klasztoru, nie sposób nie zauważyć fragmentu pierwotnego wewnętrznego muru kościoła romańskiego z XII wieku. Tuż obok owego lica mieści się barokowy pomnik wykonany z czarnego marmuru, poświęcony zakonnikom benedyktyńskim pochowanym pod posadzką krużganków. 

Z krużganków prowadzi również wejście do dzisiejszej zakrystii, ale niegdyś to właśnie tam, pochylony nad zwojami mnich przy drżącym płomyku świecy zostawiał po sobie ślad w postaci wyblakłych już słów…  Do dziś duch Macieja z Pyzdr snuje się, szepcząc fragmenty statutów wiślickich tudzież piotrkowskich. Warto pamiętać, że pomieszczenie dawnego skryptorium pełniło onegdaj funkcję przechowywania relikwii… jeszcze tu, przed krzyżem na kolana padał biskup Piotr Gembicki. 

Dla odmiany dzisiejsza kaplica relikwii Drzewa Krzyża Świętego znajduje się w miejscu dawnego kapitularza. To dawne pomieszczenie zebrań konwentu było dla opactwa bardzo ważnym miejscem, tu podejmowano decyzje, dokonywano wyboru opatów, bywało, że tu ich grzebano. Koniec kapitularza następuje w wieku XVII, kiedy to z fundacji Mikołaja Oleśnickiego zostaje przekształcony w kaplicę grobową jego rodu. A kiedy już przekroczymy jej próg, koniecznie należy wzrok wznieść ku niebiosom, a raczej ku kopule, bo tam najstarsze malowidła się znajdują. Wśród licznych mężczyzn dwie niewiasty odznaczają się wyraźnie,
o tym, kim są, opowiedzą przewodnicy świętokrzyscy, którym nie będę odbierać tejże przyjemności. Dech zapierają pokryte freskami ściany, autorstwa Rejchana, z historią Świętego Krzyża, którego relikwie właśnie tutaj się znajdują. Wpisane w złoty futerał o kształcie słońca, na skrzyżowaniu ramion prześwity, a w nich drewno sosny jerozolimskiej, tej, na której zawisło ciało Chrystusa – od wieków czczone i adorowane.

Do 2007 roku w kryptach kaplicy śnił swój sen o minionej chwale Jarema Wiśniowiecki – człowiek stworzony do wojny, a nie perory. Dziś można go odwiedzić w kryptach znajdujących się na południowej elewacji kościoła.  

Obrazu urody i unikatu dopełnia sama świątynia pod wezwaniem Świętej Trójcy, kościół o późnobarokowych fasadach i klasycystycznym wnętrzu z obrazami ołtarzowymi z około 1790 roku autorstwa Franciszka Smuglewicza. Świadkami naszej modlitwy i zwiedzania będą zatem m.in święta Scholastyka, umierający Benedykt, Emeryk w czerwonych pantoflach czy święta Helena identyfikująca relikwie Krzyża Świętego.  

Najpewniej po roku 1366 wystawiono parterowe budynki klasztorne, a w latach 90. XIV wieku, staraniem Władysława Jagiełły, ten świętokrzyski klejnot upiększono ruską polichromią. Niestety, w latach 1777 i 1779 opactwo trawiły pożary, wkrótce też stary kościół rozebrano, niszcząc bezpowrotnie to, czego nie zdołał zniszczyć ogień.

Trudne były losy świętokrzyskiego opactwa, skasowanego w 1819 roku,  w kolejnych dekadach części klasztoru pełniły funkcję domu pokutnego dla duchownych i carskiego więzienia. Warunki, jakie tu panowały, przyniosły mu wątpliwą sławę najcięższego więzienia na terenie zaboru rosyjskiego. Sanktuarium, które przez wieki żyło wiarą narodu, na kilkadziesiąt lat zamieniło się w miejsce katorgi… Można się tylko domyślać, ile krzyków utraty wiary słyszały te mury. 

Ogromną szkodą było zniszczenie wielu bezcennych fresków, poza tym jako więzienie opactwo zmieniło swoją architekturę. Otoczono je murem, zabezpieczono sześcioma wieżami i oddano pod oko strażników. Trzy ciężkie bramy, a na ostatniej z nich napis „Idź z Bogiem i nie wracaj”, 37 pomieszczeń różnej wielkości mieszczących od dwudziestu do sześćdziesięciu osób, izolatki tak ciasne, że ciężko było nawet oddychać….  

W 1914 roku wojska austriackie poważnie uszkodziły zabudowania klasztorne, wysadzając m.in. dzwonnicę. Te kilka lat, poświęcone później na odbudowę, przerywa rok 1919, kiedy to w murach klasztornych kolejny raz pojawiają się więźniowie. Różni, bo miejsce swoje tu znalazł przywódca ukraińskich nacjonalistów Stefan Bandera i Sergiusz Piasecki – malownicza postać szpiega, przemytnika obdarzonego talentem literackim, który przeżycia z więzienia na Łyścu opisał w „Kochanku Wielkiej Niedźwiedzicy.”

Był mróz (…) Najcięższe więzienie w Polsce. Szary mur ziemistych twarzy ział butwiejącymi namiętnościami… Słowa Melchiora Wańkowicza doskonale obrazują to, co zgotowano w miejscu krzewienia wiary. 

Lata 1941–1942 to hitlerowski obóz zagłady, ginie tu wtedy 5,5 tysiąca radzieckich więźniów, z głodu wielu dopuszcza się aktów kanibalizmu. Niezwykły klimat, cisza i morze nostalgii – to wszystko czeka na turystów na polanie Bielnik, gdzie granitowe płyty kryją pamięć i prochy ofiar okrucieństwa. 

Dziś na Księciu Gór Świętokrzyskich znów królują Relikwie Drzewa Krzyża Świętego, od likwidacji więzienia minęły lata, ale duch tych tragicznych wydarzeń wciąż żywy jest w Sali Pamięci, udostępnionej turystom. Wnikliwe ucho usłyszy prośbę o westchnienie „wieczny odpoczynek” za wszystkich, którzy tutaj właśnie kończyli swoje życie.   

Po oficjalnym skasowaniu więzienia rozpoczęto prace budowlano-konserwatorskie, na początku lat 70. XX wieku utworzono Muzeum Przyrodnicze ŚPN, a w 2014 roku oddano odrestaurowaną wieżę kościelną. W 2017 roku rezerwat archeologiczny z wałami kultowymi i opactwem pobenedyktyńskim uznany został za pomnik historii. 

Pątników tu nie brakuje, wycieczek turystycznych i łowców legend również. Zjawiają się tu także ci, którym w duszy „stary puchacz na gałęzi ni to śpiewa, ni to rzęzi”, bo znak to podobno, że „krasięta niebożęta zamiatają bór na święta”. Muszę Wam powiedzieć na ucho, że warto skusić się na wycieczkę w okolicy Zielonych Świątek, bo gdy opactwo zasypia, tradycji staje się zadość, swawolne i wesołe obrzędy Stada mają miejsce, dodam, że wielce dla chrześcijan gorszące… 

Aneta Marciniak

Zdjecia Jakub Hałun, Wikipedia

Bieszczadzkie buczyny na liście UNESCO

28 lipca 2021 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO włączono kolejne obiekty
z Polski. Tym razem są to fragmenty pierwotnych lasów bukowych położonych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Stały się one częścią grupowego wpisu „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”, który – obejmując 94 obszary w 18 krajach Europy – jest największym tego typu wpisem. Na listę trafiły cztery obszary bieszczadzkich lasów o charakterze pierwotnym, których łączna powierzchnia wynosi 3472 ha (11% powierzchni parku). Wpisem objęto doliny potoków Wołosatka, Górna Solinka i Terebowiec, północne zbocza Połoniny Wetlińskiej i Smereka, a także przygrzbietowe partie Pasma Granicznego i stoki Małej oraz Wielkiej Rawki.

28 lipca 2021 roku, podczas odbywającej się w chińskim Fuzhou 44 sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa, na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO trafił kolejny obiekt
z Polski. W ten sposób wyróżnione zostały fragmenty lasów bukowych Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Weszły one w skład grupowego wpisu „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”, który obejmuje obecnie 94 obszary położone w 18 krajach europejskich i jest największym grupowym wpisem na liście. Mianem światowego dziedzictwa objęto drzewostany bukowe, których naturalność i pierwotność zostały najwyżej ocenione podczas inwentaryzacji i waloryzacji bieszczadzkich lasów. Znajdziemy wśród nich także najstarsze (ponad 360 lat) i najwyższe (35 m) drzewostany tego gatunku w Polsce.

Ten wspólny wpis odzwierciedla prawie całe spektrum występowania lasów bukowych na kontynencie europejskim: od nadmorskich nizin po pogórza i tereny górskie, od śródziemnomorskich buczyn dynarskich na południu po położone na północy buczyny nadbałtyckie. Obejmuje nieliczne już, pierwotne lub zbliżone do naturalnych starodrzewy bukowe, które w niewielkim stopniu zostały zmienione przez człowieka.

Europejskie pierwotne lasy bukowe na liście UNESCO pojawiły się w 2007 roku, kiedy to pod nazwą Pierwotne lasy bukowe Karpat” pisano dziesięć obszarów znajdujących się na Słowacji i Ukrainie. W 2011 roku wpis rozszerzono o pięć lokalizacji z Niemiec. W 2017 roku dodano aż 63 nowe obszary z dziesięciu krajów oraz zmieniono nazwę wpisu na obecną. Razem z buczynami bieszczadzkimi w 2021 roku dołączono do niego 11 obszarów z Bośni i Hercegowiny, Czech, Francji, Macedonii Północnej oraz Szwajcarii. 

Wpisane właśnie na listę polskie buczyny położone są na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i łącznie zajmują powierzchnię 3472 ha (11% obszaru parku). Znajdują się w najbardziej niedostępnych zakątkach tego obszaru: w dolinach potoków Wołosatka, Górna Solinka i Terebowiec, na północnych stokach Połoniny Wetlińskiej i Smereka, a także
w przy grzbietowych partiach Pasma Granicznego oraz na zboczach Małej i Wielkiej Rawki. Szczyt Kremenarosa, czyli miejsce styku trzech granic państwowych, obecnie jest także zwornikiem trzech obszarów światowego dziedzictwa wchodzących w skład wpisu „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy” (polskiego, ukraińskiego „Stużycia” i słowackiego „Stužica”). Strefę buforową dla obszarów objętych wpisem stanowić będą pozostałe lasy Bieszczadzkiego Parku Narodowego objęte ochroną ścisłą. 

Warto jednak nadmienić, że włączenie na listę UNESCO fragmentów Bieszczadzkiego Parku Narodowego nie zmieni sposobu ich udostępnienia turystycznego. Część z nich możemy podziwiać z wyznakowanych szlaków pieszych oraz parkowych ścieżek dydaktycznych.

Szymon Bijak 

Zdjęcia Dagmara Kowalska

W roku 1253, na lewym brzegu Warty, książę wielkopolski Przemysł II ulokował na prawie magdeburskim miasto Poznań. Jego ówczesny obszar jest dziś zwany Starym Miastem. Centrum stanowi Stary Rynek z pięknym renesansowym ratuszem, stojącym w miejscu pierwotnej siedziby władz miejskich z XIII wieku. W tym też czasie na zachód od Rynku, na wzgórzu – zwanym wówczas Górą Zamkową, a dziś Górą Przemysła – powstała pierwsza budowla obronna włączona w system murów otaczających miasto. Jest prawdopodobne, że warownia została tu wybudowana jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku przez księcia śląskiego Henryka Brodatego, który wówczas władał tą częścią Wielkopolski. Układ przestrzenny poznańskiego zamku jest podobny do wzniesionego wcześniej zamku Henryka Brodatego w Legnicy. Pod koniec XIII wieku rozbudowany zamek stał się siedzibą koronowanego w 1295 roku w Gnieźnie króla Przemysła II.

Zamek był jednym z pierwszych zamków w Polsce i pierwszym zamkiem królewskim. Jego mury wybudowano z cegły w wątku wendyjskim, na kamiennych fundamentach z głazów narzutowych. Stanowił ważny element w systemie murów obronnych miasta, zabezpieczając je od strony zachodniej, gdzie ze względu na wzgórze niemożliwe było wykonanie fosy. Od strony południowej postawiono wieżę o wymiarach w poziomym przekroju piwnic ok. 11 x 11 m, z murami ceglanymi grubości 3 m. W późniejszym okresie, na północ od wieży, zbudowano wydłużony budynek, do którego od wschodu przylegał dziedziniec otoczony wpierw palisadą drewnianą, a później ceglanym murem.

Od XIV wieku, gdy stolicą kraju został Kraków, zamek poznański stał się siedzibą starostów generalnych i okresowo siedzibą królewską, w czasie pobytu władców w Poznaniu. W XVI wieku podniszczony zamek został odbudowany oraz rozbudowany w renesansowym stylu. Powstał wówczas trójkondygnacyjny, podpiwniczony budynek, znany z opisów i ikonografii, kryty czterema poprzecznymi dachami osłoniętymi schodkowymi szczytami.

Olbrzymie zniszczenia przyniósł zamkowi „potop szwedzki”, a później oblężenie miasta przez wojska rosyjskie i saskie w 1704 roku oraz walki o miasto w 1716. Pomimo doraźnych remontów, zamek stopniowo popadał w ruinę. Dopiero pod koniec XVIII wieku, na jego XIII- i XIV-wiecznych murach, wzniesiono dwukondygnacyjny budynek w formach barokowo-klasycystycznych, zwany dziś „budynkiem Raczyńskiego”. W pierwszej połowie XIX wieku zbudowano jednokondygnacyjną oficynę sięgającą do dawnej wieży.

Budynki te pełniły w XIX wieku różne funkcje, m.in. siedziby rejencji w początkowych czasach zaboru, sądów i od 1869 r. archiwum. W lutym 1945 roku, w toku walk o wyzwolenie Poznania, Stare Miasto zostało zniszczone w około sześćdziesięciu procentach. Po wojnie, w latach 50., odbudowano większość jego budynków. W latach 60. prowadzono prace archeologiczne przy pozostałościach zamku, zabezpieczając jego relikty. Odsłonięto wówczas m.in. potężne mury dolnej części wieży. W tym czasie odbudowano także część zamku i „budynek Raczyńskiego”, umieszczając w nim Muzeum Rzemiosł Artystycznych, noszące obecnie nazwę Muzeum Sztuk Użytkowych i będące oddziałem Muzeum Narodowego. Przez wiele lat duża część zabudowań zamkowych, prowizorycznie zabezpieczona, czekała na odbudowę. Do początków XXI wieku poznański Zamek Królewski pozostawał jedynym ze znaczniejszych zabytków Polski nieodbudowanym po zniszczeniach w 1945 roku.

Ukryte pod ziemią wczesnogotyckie i gotyckie mury oraz relikty późniejszych budowli dowodzą powikłanych dziejów tego miejsca. Zamek jest też świadectwem stołeczności miasta oraz miejscem, gdzie powstało polskie godło narodowe ustanowione przez koronowanego w 1295 roku króla Przemysła II. Władca ten podjął się dzieła zjednoczenia ziem polskich, podzielonych w początkach XII wieku przez Bolesława Krzywoustego.

W 2002 roku, z inicjatywy 19 organizacji społecznych i związków twórczych Poznania, powstał Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu (KOZK), który podjął się dzieła restytucji budowli. Stanęło przed nim wiele trudnych do zrealizowania zadań: pozyskanie przychylności władz, zdobycie środków finansowych, przygotowanie odpowiedniego projektu i przywrócenie zamkowi dawnego stanu.

Zamiar odrestaurowania zamku zyskał zarówno gorących zwolenników, jak i przeciwników. Na łamach prasy, w radiu i telewizji rozgorzała gorąca dyskusja. Dyskutowano o celowości odbudowy zamku oraz jego formie. Pomysł odbudowy poparły (również finansowo) władze województwa wielkopolskiego i władze miasta. Sceptyczny stosunek do budowy obiektu miał właściciel – Muzeum Narodowe.

KOZK przez parę lat prowadził intensywne działania promocyjne i zbiórkę funduszy. W roku 2003 zorganizowano ogólnopolski konkurs architektoniczny, na który wpłynęły dwadzieścia dwie prace. Oblicza prezentowanych kształtów Zamku były bardzo różne: od historycznych po skrajnie nowoczesne. Po długiej dyskusji wybrano projekt architekta Witolda Milewskiego, przedstawiający Zamek w formach nawiązujących do zachowanych fragmentów gotyckich i dokumentów z przebudowy dokonanej w XVII wieku. Koszt budowy oszacowano na 20 mln zł. Samorządy miasta i województwa wyasygnowały po 9 mln. Komitet pozyskał środki finansowe, łącznie ze społecznie wykonanymi badaniami technicznymi i ekspertyzami, w kwocie prawie 2 mln zł.

W 2010 roku rozpoczęto budowę, którą ukończono po czterech latach. W roku 2016 do zwiedzania udostępniono wieżę, a rok później cały obiekt – Muzeum Sztuk Użytkowych. KOZK dążył do zachowania historycznego wystroju wnętrz, co udało się tylko częściowo. Czyniono też starania, aby muzeum stało się Muzeum Godła Narodowego, o podobnym charakterze jak istniejące w Będominie koło Kościerzyny Muzeum Hymnu Narodowego. Niestety koncepcja ta nie uzyskała aprobaty Muzeum Narodowego w Poznaniu, którego oddziałem jest muzeum na Górze Przemysła.

W pomieszczeniach zamku zlokalizowano Muzeum Sztuk Użytkowych. Nazwa nie jest może zbyt przyciągająca dla zwiedzających, jednakże nowa, znacznie rozszerzona ekspozycja jest bardzo ciekawa i ze wszech miar warta zobaczenia.

W kilkunastu salach, od autentycznych pomieszczeń – lochów piwnicznych z XIII wieku do nowych sal na drugim piętrze, zaprezentowano ok. 2000 eksponatów sztuki użytkowej, czyli różnych wytworów pracy ludzkiej o artystycznym wyrazie, przydatnych w życiu codziennym: mebli, tkanin, ubiorów, szkła, ceramiki (m.in. zastaw stołowych), wyrobów metalowych (m.in. sztućców), lamp i różnego rodzaju użytecznych drobiazgów. Wystawę uzupełniają dzieła „sztuki nieużytkowej”, m.in.: obrazy, gobeliny i rzeźby. Głównie europejskie zbiory zaprezentowano w układzie chronologicznym – od średniowiecza po czasy współczesne.

Dla wielu zwiedzających główną atrakcją zamku jest wieża i znajdujący się w jej górnej części dwukondygnacyjny punkt widokowy: w kondygnacji dolnej – „zakryty”, z widokiem przez okna, a w kondygnacji górnej – „odkryty”, z widokiem przez krenelaż. Szczyt wieży dostępny jest po pokonaniu prawie 200 schodów. Można też wjechać windą. Z zamkowej wieży rozciąga się wspaniały widok na miasto i jego bliższe okolice. Pięknie się stąd prezentują Stary Rynek z ratuszem i bazyliką farną, nieco dalej Ostrów Tumski z katedrą, osiedla na Ratajach, od zachodu centrum miasta, a na północnym horyzoncie Góra Moraska (154 m n.p.m.) i Góra Dziewicza (143 m n.p.m.), odległe od zamku ok. 10 km.

Grono byłych działaczy KOZK toczy obecnie batalię o postawienie na stoku Góry Przemysła pomnika króla Przemysła II. Są gotowe koncepcje, jest donator(!), jednak brak decyzji władz miejskich… Obecnie Góra Przemysła z Zamkiem Królewskim, barokowym kościołem oo. Franciszkanów oraz pomnikiem 15 Pułku Ułanów Poznańskich jest jednym z ciekawszych fragmentów zabytkowego Poznania. Stok góry jest też jedynym fragmentem zieleni miejskiej na Starówce.

Włodzimierz Łęcki